استفاده از اوراق مالی اسلامی همچون اوراق قرضه، کارایی زیادی در کشور های اسلامی دارد که در ادامه به شرح اوراقی پرداخته می شود که در کشور های مسلمان مورد استفاده قرار می گیرند.
این موضوع باعث شده است که دولت ها و شرکت های اسلامی که در کشور های غیر اسلامی فعال می باشند، تامین مالی و مدیریت بدهی های خود را بر اساس راه های مقبول انجام دهند که مطابق با اصول اسلامی باشند.
اوراق مالی اسلامی (صکوک):
اوراق صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایۀ یکی از قرارداد‌های مورد تأیید شریعت اسلامی طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها می‌باشند. صُکوک جمع صِک به معنای سند و سفته است و مُعَرَّب واژۀ چک در فارسی است. اعراب این واژه را توسعه داده بر کلیۀ انواع حوالجات، تعهدات و اسناد مالی به کار بردند.
مفهوم صکوک:
صکوک جمع کلمه “صک” و به معنای اسناد است که این لغت در فارسی مترادف چک در نظر گرفته می شود.
صکوک، به اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازار های مالی گفته می شود که بر پایه یکی از قرارداد های مورد تایید متون اسلامی طراحی شده باشد. دارندگان این اوراق، به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه ای از دارایی ها و منافع حاصل از آنها هستند.
در واقع صکوک یک ابزار نوین مالی می باشد که در کشور های اسلامی جایگزین اوراق قرضه می باشد و بر پایه دارایی با درآمد ثابت یا متغیر در بازار های ثانویه قابل معامله می باشند.
نکته: اوراق صکوک خودشان دارای ارزش می باشند و نمی توانند بر اساس فعالیت های سفته بازی باشند.
تفاوت صکوک با اوراق قرضه با درآمد ثابت:
در واقع می توان گفت که صکوک بیان گر مالکیت یک دارایی مشخص می باشد و اوراق قرضه فقط گواهی تعهد بدهی است. بنابراین بین صادر کننده اوراق قرضه و خریدار آنها رابطه ای به شکل وام دهنده و وام گیرنده برقرار است که در آن نرخ بهره وام، ثابت می باشد.
اعتبار اوراق قرضه وابسته به اعتبار صادر کننده یا ناشر آن می باشد در صورتی که اعتبار صکوک به ناشر وابسته نمی باشد و تنها به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
نکته: فروش صکوک در بازار ثانویه، فروش مالکیت دارایی است اما فروش اوراق قرضه، یک نوع فروش بدهی محسوب می شود.
در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.
تشابه صکوک با اوراق قرضه:
- قابلیت نقد شوندگی در بازار ثانویه
- درجه بندی اعتباری توسط موسسات رتبه بندی و قابلیت افزایش اعتبار
- تنوع در طراحی و عرضه
مزایای استفاده از ابزارهای مالی اسلامی (صکوک):
- افزایش نقدینگی بانی از طریق انتشار صکوک
- خروج دارایی ها از ترازنامه و جایگزین شدن وجوه نقد
- قابل استفاده بودن دارایی ها با وجود جدا شدن آنها از دارایی های شرکت بانی
- کاهش ریسک و کاهش هزینه تامین مالی
- کمک به توسعه بازار سرمایه با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی ها به اوراق بهادا
انواع اوراق بهادار مالی اسلامی (صکوک):
صکوک دارای انواعی می باشد که در زیر به آنها اشاره می شود.
اوراق قرض الحسنه:
افرادی که از لحاظ مالی دارای وضعیت مناسبی نمی باشند به طبع می توانند از این اوراق نیز بهره مند شوند، فقط باید به مکان مرتبط با این موضوع مراجعه نمایند. منظور این است که می توان به مراجعه کردن به مؤسساتی و یا مراکزی که امور خیر را بر عهده دارند، رجوع کنند و بر اساس شرایط و ضوابطی مبلغی را با سر رسید معین دریافت و ماهیانه به صورت اقساط بدون بهره آن ها را در زمان معینی پرداخت نمایند. این اوراق که از نوع بهادر به حساب می آیند، در جهت پشتیبانی به قشر آسیب داده می باشد.بهتر است بدانید که پیشنهاد این اوراق از سمت مسلمانان ارائه شده است و نمونه های متفاوتی از آن در بعضی از کشور های همسایه نیز اجرا شده و به چندین نوع تقسیم می شود.
اوراق وقفی:
اوراق وقفی، به اوراق بهادار با نامی گفته می شوند که به قیمت اسمی مشخص و برای مدت معین و در زمان احداث پروژه منتشر می شوند و به افرادی که قصد مشارکت در طرح های عام المنفعه دارند، واگذار می گردند.
اوراق مرابحه:
بیع مرابحه که از گذشته تا کنون در بین مردم رایج بوده است، هدف آن این است که فروشنده قیمت تمام شده کالا را به اطلاع مشتری می رساند و پس از آن مبلغ یا درصدی را به عنوان سود، از شخص تقاضا می کند.
بنابراین می توان گفت که این اوراق، اوراقی هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع، مالک دارایی مالی هستند و بر اساس قرارداد مرابحه حاصل می شود.
نکته: این اوراق بازدهی ثابتی دارند و قابل فروش در بازار ثانویه می باشند.
اوراق مرابحه انواعی دارد مانند:
- اوراق مرابحه تامین مالی
- اوراق مرابحه تامین نقدینگی
- اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری
اوراق اجاره:
اوراق اجاره به اوراقی گفته می شود که از رایج ترین انواع اوراق بهادار اسلامی می باشند و سرمایه گذاران می توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه گذاری خود را دریافت نمایند.
نکته: این اوراق مبتنی بر سود معین می باشند و ثابت هستند به همین علت این اوراق مهم ترین اوراق بهادار اسلامی است.
انواع اوراق اجاره:
- اوراق اجاره تامین دارایی
- اوراق اجاره تامین نقدینگی
- اوراق اجاره جهت تشکیل شرکت های لیزینگ
- اوراق اجاره رهنی
پیشنهاد می‌شود مقاله نهاد های مالی را مطالعه کنید
اوراق استصناع:
اوراق استصناع، به اسناد و گواهی های دارای ارزش یکسان گفته می شود که برای تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی استفاده می شوند و تحت تملک دارنده صکوک می باشند.
اوراق سلف:
سلف از اقسام بیع محسوب می شود که بر عکس نسیه می باشد و زمانی که شخصی تولید یا ارائه یک کالای معین را مورد هدف قرار می دهد، با انتشار این نوع اوراق می تواند منابع مالی مورد نیاز خود را تامین نماید. در واقع می توان گفت که، سرمایه گذاران در این اوراق، کالای مورد نظر را از قبل خریداری می کنند.
اوراق منفعت:
اوراق بهادار با نامی است که نشان‌دهندۀ مالکیت مشاع دارندۀ آن بر مقدار معینی از منافع آتی حاصل از بکارگیری دارایی‌ها یا ارائه خدمات معین و هرگونه حقوق معین قابل نقل و انتقال برای یک دوره زمانی مشخص است. این اوراق قابل معامله در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس می‌باشند.
اوراق جعاله:
اوراق جعاله، یک نوع اوراق مالکیت مشاع خدمتی می باشند که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است.
اوراق مشارکت:
اوراق مشارکت که زیر مجموعه ای از صکوک هستند، به سند هایی گفته می شوند که گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی هستند که متعلق دولت، شرکت های تعاونی یا خصوصی می باشند و تا زمان سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است.
اوراق مضاربه:
در اوراق مضاربه، ناشر می تواند با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری نماید و سپس به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار دهد و بانی نیز پس از کسب سود در فعالیت اقتصادی مورد نظر خود، به تعهد خود عمل نماید و سود هر دوره را بین خود و صاحبان اوراق تقسیم کند.
اوراق مزارعه:
اوراق مزارعه نوعی از اوراق بهادار می باشند که بر اساس قرارداد مزارعه طراحی می شوند و ناشر آن با واگذاری این اوراق، وجوه متقاضیان را جمع آوری نموده و با آن اراضی قابل زراعت را خریداری می نماید.
سپس این اراضی را طی قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می کند تا روی این اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی، محصول را با هم تقسیم کنند.
اوراق مساقات:
ناشر با واگذاری این نوع از اوراق بهادار، وجوه متقاضیان را جمع آوری می کند و با آن باغ های قابل بهره برداری را خریداری کرده و سپس با اخذ وکالت از طرف دارندگان اوراق مربوطه در طی یک قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می کند تا به آنها رسیدگی شود و در پایان، محصول به دست آمده را با هم تقسیم نمایند.
نکته: در این نوع صکوک، دارنده اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان است.
اوراق مشتقه:
اوراق مشتقه، به قرارداد های بین دو یا چند نفر گفته می شود که پرداخت های آن بر اساس موقعیت سنجی تعیین می شود و در واقع مشتقه ها ابزاری برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می آیند.
انواع اوراق صکوک با توجه به ثابت یا انتظاری بودن نرخ سود:
اوراق صکوک با توجه به ثابت یا انتظاری بودن نرخ سود آنها، دارای انواع زیر هستند.
اوراق مبتنی بر خرید و فروش دین:
این گروه از اوراق بهادار اسلامی از جهت بازدهی نزدیک ترین گروه به اوراق بهادار ربوی هستند. این اوراق در زمان مشخص سود معینی به دست می آورند. از جمله این اوراق می توان به اوراق استصناع و اوراق مرابحه اشاره کرد.
اوراق مبتنی بر خرید و فروش دارایی فیزیکی:
این گروه از اوراق بهادار بر خرید و فروش دارایی فیزیکی مبتنی است از شاخص ترین مصداق این گروه می توان به اوراق اجاره علی الخصوص اوراق اجاره به شرط تملیک اشاره کرد که به منظور تامین مالی یا نقدینگی منتشر می شود.
سود این اوراق به جهت متغیر بودن جریان درآمدی خالص آنها، متغیر است. اما می توان با مدیریت ریسک به بازدهی با ثباتی دست یافت.
اوراق مبتنی بر مشارکت در سود طرح اقتصادی:
این گروه از اوراق بهادار اسلامی بر اساس عقد های مشارکتی طراحی شده اند. از جمله این اوراق می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اوراق مشارکت
- اوراق مضاربه
- اوراق مزارعه
- اوراق مساقات
در این گروه از اوراق صاحبان اوراق به صورت مشاع به عنوان صاحبان سرمایه در احداث پروژه یا انجام یک فعالیت اقتصادی مشارکت می کنند و در سود حاصل از آن سهیم می شوند و چنان چه پروژه با زیان مواجه شود، زیان آن به تناسب بین صاحبان سرمایه تقسیم می شوند.
ارکان انتشار اوراق بهادار اسلامی (صکوک):
اوراق بهادار اسلامی، دارای ارکان زیر می باشد.
بانی:
بانی شخص حقوقی است که نهاد واسط برای تامین مالی او، در قالب عقود اسلامی اقدام به انتشار اوراق بهادار اسلامی می کند.
شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه:
این شرکت نهاد مالی است که بر اساس دستور العمل فعالیت نهاد های واسط مصوب ۱۳۸۹/۰۵/۱۱ شورای عالی بورس و اوراق بهادار، تاسیس شده است و وظیفه تاسیس و راهبری نهاد های واسط را در بازار سرمایه ایران را بر عهده دارد.
لازم به ذکر است که این نهاد نقش امین را عهده دار است و برای حفظ منافع دارندگان اوراق بهادار و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر، نسبت به مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب ها و صورت های مالی و عملکرد اجرایی به صورت مستمر، رسیدگی و اظهار نظر می نماید.
از دیگر وظایف این شرکت انجام کلیه امور اداری، مالی، مدیریتی، حقوقی و قانونی نهاد واسط و همچنین نگهداری حساب ها و دفاتر مالی نهاد واسط است.
فروشنده:
فروشنده می تواند بانی یا شخص حقوقی دیگری باشد که اقدام به فروش دارایی به نهاد واسط می نماید.
ضامن:
ضامن توسط بانی و با تایید سازمان بورس صرفا می تواند از بین موارد زیر انتخاب شود:
- بانک ها
- موسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
- بیمه های تحت نظارت بیمه مرکزی
- شرکت های تامین سرمایه
- شرکت های سرمایه گذاری
- نهاد های عمومی
- موسسات دولتی
عامل فروش:
شخصی حقوقی که نسبت به عرضه اوراق بهادار اسلامی از طرف ناشر برای فروش اقدام می کند که این شخص حقوقی از بین شرکت های کارگزاری عضو بورس اوراق بهادار تهران یا فرا بورس ایران توسط بانی انتخاب می شود.
عامل پرداخت:
شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است که نسبت به پرداخت های مرتبط با اوراق بهادار اسلامی در سررسید های معین به سرمایه گذاران اقدام می کند.
انواع ریسک اوراق بهادار اسلامی (صکوک):
اوراق بهادار اسلامی (صکوک) با ریسک های زیر مواجه است.
- ریسک از بین رفتن دارایی ها
- ریسک کاهش قیمت دارایی
- ریسک نرخ سود
