ترازنامه بانک مرکزی ابزار مفیدی برای بررسی نقش بانک مرکزی در تعیین عرضه پول و کنترل آن است. در واقع ترازنامه، یک صورت مالی است که در زمانی مشخص، ارزش دارایی‌های تملک شده توسط یک واحد یا یک بخش نهادی و مطالبات مالی (بدهی‌ها) تقبل شده توسط این واحد یا بخش را نشان می‌دهد. اگر از کمی بالاتر به این موضوع نگاه کنیم در حقیقت، ترازنامه نمایش دهنده ثروت ملی است که مجموع دارایی‌های غیرمالی و خالص مطالبات با دنیای خارج را شامل می‌شود. به طور کلی ترازنامه بانک مرکزی دو بخش از دارایی‌ها را شامل می‌شود؛ بخش اول: «دارایی‌های خارجی، موجودی سکه و اسکناس، میزان وام اعطایی به بخش دولتی، بانک‌های تجاری و تخصصی و سایر دارایی‌ها» و بخش دوم: «حجم بدهی‌ها و سرمایه بانک مرکزی است.» در ادامه این مقاله، اجزای ترازنامه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

اقلام دارایی ترازنامه بانک مرکزی

• دارایی‌های خارجی (FA: Foreign Assets): اولین قلم از دارایی‌های ترازنامه، دارایی‌های خارجی است. اقلامی که در این نوع از دارایی‌ها گنجانده شد‌ه‌اند عبارتند از:

۱-۱ موجودی طلا: طلای نزد بانک مرکزی به دو صورت طلای با پشتوانه پول و طلای آزاد وجود دارد. به بانک مرکزی اجازه داده‌ شده‌ تا بخشی از طلای پشتوانه موجود در ایران را در مقابل دریافت تسهیلات بانکی نزد بانک‌های خارجی سپرده‌گذاری کرده و از کشور خارج کند.

۱-۲ طلا در صندوق بین‌المللی پول: قسمت دیگری از طلا به صورت دارایی ایران نزد صندوق بین‌المللی پول نگهداری می‌شود.

۱-۳ ذخیرهای ارزی: این ذخیره‌ها مهم‌ترین و عمده‌ترین قلم از دارایی‌های خارجی به شمار می‌روند که شامل سه بخش زیر هستند:

• حساب ذخیره ارزی: تمام درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت که از ارقام پیش‌بینی شده در قانون برنامه تجاوز کند به این حساب واریز می‌شود. همچنین برای خنثی سازی اثر افزایش درآمدهای ارزی بر دارایی‌های خارجی و پایه پولی، دقیقا معادل حساب نام برده شده در قسمت دارایی، به حساب سپرده دولت نزد بانک مرکزی – در قسمت بدهی‌های ترازنامه بانک مرکزی – افزوده می‌شود.

• ارز پشتوانه

• سایر

دارایی‌های ارزی بانک مرکزی به شکل‌های مختلفی نگهداری می‌شوند که عبارتند از:

•  اسکناس و نقود خارجی

•  سپرده‌های دیداری: این سپرده‌ها بیشتر در بانک‌های خارجی مختلف نگهداری می‌شوند.

•  سپرده‌های مدت‌دار: این سپرده‌ها نیز همانند سپرده‌های دیداری در خارج و نزد بانک‌های مختلف نگهداری می‌شوند. بخش قابل توجه ارزها در این نوع از سپرده‌ها حفظ می‌شوند.

• اوراق قرضه بین‌المللی: بخش قابل توجه دارایی‌های ارزی به خرید اوراق قرضه کشورهای دیگر اختصاص یافته است. البته این اوراق درآمدهایی نیز برای بانک مرکزی ایجاد می‌کنند.

• بدهکاران موقت به ارز

• سایر: شامل بدهی ارزی دولت، صندوق بین‌المللی پول، تسهیلات به کشورهای فقیر و غیره است.

۱-۴ حق برداشت مخصوص (SDR :Special Drawing Rights): این قلم از دارایی بانک مرکزی، مبلغ ریالی سهم «SDR» ایران را در صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد.

۱-۵ سهام در موسسات بین‌المللی: این قلم، ارزش ریالی سهم بانک مرکزی را در سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهد. (مثلا، صندوق بین‌المللی پول، بانک توسعه اسلامی، صندوق اوپک، شرکت های بین‌المللی و…)

۱-۶ ارزهای تهاتری: این مورد معمولا هنگام انجام معاملات پایاپای با سایر کشورها ایجاد می‌شود. قلم دارایی‌ ارزهای تهاتری نزد بانک مرکزی، سپرده‌های ارزی ایران نزد بانک‌های مرکزی دیگر کشورهایی که با ایران مبادلات پایاپای دارند را نشان می‌دهد.

• موجودی سکه و اسکناس: این موجودی، دومین قلم از دارایی ترازنامه بانک مرکزی است. منظور از آن مقدار سکه و اسکناسی است که بانک مرکزی در صندوق خود برای فعالیت‌های جاری‌اش نگهداری می‌کند. چگونگی تغییر این قلم دارایی، بدین ترتیب است که اگر بانک مرکزی تصمیم به افزایش موجودی صندوق خود داشته باشد در آن صورت در ازای فروش انواع دارایی، پول نقد می‌گیرد؛ این کار موجب افزایش این قلم از دارایی می‌شود و برعکس اگر بانک مرکزی پرداخت‌های نقدی انجام دهد کاهش می‌یابد.

• بدهی بخش دولتی یا نگهداری اوراق بهادار دولتی (GS: Government Securities): این بخش، سومین قلم دارایی از ترازنامه است. دولت مقداری اوراق قرضه را طی سالیان متمادی به بانک مرکزی فروخته است. این اوراق، اسناد بدهی دولت به بانک مرکزی هستند و بانک مرکزی صاحب آن‌ها است. چگونگی تغییر این قلم دارایی به این ترتیب است که اگر دولت وام بگیرد – از طریق فروش اوراق قرضه به بانک مرکزی – این رقم بالا خواهد رفت و برعکس.

• بدهی بانک‌ها یا وام به سیستم بانکی (D & A: Discount and Advances): این بدهی، چهارمین قلم دارایی ترازنامه است که معادل ذخایر ناشی از وام سیستم بانکی یا BR(Barrowed Reserves) است. این قلم همان وام و اعتباراتی است که بانک مرکزی به سیستم بانکی می‌دهد. اعتبارهای اعطا شده یا به صورت وام و اعتبار مستقیم یا به صورت تنزیل مجدد اسناد بانک‌ها هستند. این قلم از طریق اعطای وام به سیستم بانکی از جانب بانک مرکزی افزایش می‌یابد و زمانی که سررسید وام به پایان می‌رسد و سیستم بانکی وام بانک مرکزی را بازپرداخت می‌کند، کاهش می‌یابد.

• سایر دارایی ها (OA: Other Assets): پنجمین قلم دارایی ترازنامه است. سایر دارایی‌ها شامل سه بخش هستند:

• اموال غیرمنقول شامل احداث کارخانه، اسناد بهادار، مجتمع اداری بانک و غیره

• اموال منقول شامل رایانه، ترمینال و سایر تجهیزات اداری، اثاثیه و لوازم اداری و غیره

• دیگر دارایی‌ها شامل موجودی نقره، تمبر، سکه‌های دوره اشکانیان و دارایی‌های متفرقه

 اقلام بدهی ترازنامه بانک مرکزی

• اسکناس و مسکوک (N): نخستین قلم بدهی ترازنامه است. بانک مرکزی تنها سازمانی است که حق انحصاری انتشار اسکناس و سکه در هر کشور را در دست دارد. سکه و اسکناس منتشر شده با روش‌های گوناگون در اختیار بخش‌های مختلف اقتصادی قرار می‌گیرد. بانک مرکزی در قبال دریافت اوراق بهادار که بدهی دولت یا سیستم بانکی است یا در قبال دریافت ارزهای خارجی که بدهی بخش خارجی هستند، اسکناس یا سکه را منتشر می‌کند. هر زمان بانک مرکزی بخواهد میزان اسکناس و سکه در جریان را افزایش دهد به یکی از روش‌های زیر عمل می‌کند:
• ذخایر ارزی از دولت دریافت می‌کند.
• اوراق قرضه دولتی می‌خرد.
• به سیستم بانکی وام می‌دهد.
• انواع دیگر دارایی‌ها را خریداری می‌کند.

از مجموعه سکه و اسکناس انتشار یافته به غیر از بخش کوچکی که بانک برای مصرف‌های جاری خود نگه می‌دارد بقیه شامل بدهی‌های بانک مرکزی به سایر بخش‌ها می‌شوند. در نتیجه، مجموع سکه و اسکناس انتشار یافته یا در دست اشخاص یا در سیستم بانکی یا نزد خود بانک قرار دارد.

• سپرده‌های بانک‌ها نزد بانک مرکزی: این سپرده‌ها دومین قلم از بدهی‌های ترازنامه بانک مرکزی هستند که همان ذخایر سیستم بانکی (Total Reserves)TR به شمار می‌روند. این قلم از ذخایر قانونی و سپرده‌های دیداری، ذخایر اضافی را تشکیل می‌دهند. در واقع به رقم مازاد بر ذخایر قانونی، ذخایر اضافی می‌گویند. تغییرات سپرده‌های اشخاص نزد سیستم بانکی به هر علتی که باشد می‌تواند این قلم بدهی را تغییر دهد. بانک مرکزی می‌تواند از طریق سپرده‌های مدت‌دار سیستم بانکی نزد بانک مرکزی کنترل بیشتری را بر ذخایر اضافی سیستم بانکی اعمال نماید.
• سپرده‌های دولت نزد بانک مرکزی (GD: Government Deposits): سومین قلم بدهی در ترازنامه است. وقتی دولت از بانک مرکزی وام می‌گیرد یا به او اوراق قرضه می‌فروشد معمولا در قبال آن، مبلغ را به صورت نقد نمی‌گیرد و نزد بانک مرکزی سپرده ایجاد می‌کند. افزایش مالیات‌ها یا وام دولت از سیستم بانکی یا بانک مرکزی معمولا این قلم را افزایش و هزینه‌های دولت، آن را کاهش می‌دهد. عمده‌ترین نقش نگهداری سپرده‌های دولت نزد بانک مرکزی، تسهیل دریافت‌ها و پرداخت‌های دولت است.
• بدهی‌های ارزی (FL: Foreign Liabilities): چهارمین قلم از بدهی‌های بانک مرکزی خود از چند قلم تشکیل شده است:

 وام‌های دریافتی از خارج

 تخصیص حق برداشت مخصوص

 ارزهای تهاتری

• حساب سرمایه (CAP: Capital Account):  به حساب ملی گویند که یکی از دو حساب زیر‌مجموعه تراز پرداخت بوده و بیانگر تغییر در مالکیت دارایی‌های کشور است. حساب سرمایه یعنی خالص سرمایه‌گذاری‌های خارجی در داخل کشور است، بدان معنا که چنانچه این حساب مثبت باشد حاکی از افزایش سرمایه‌گذاری‌های خارجی در داخل کشور است. حساب سرمایه بعلاوه حساب جاری تشکیل دهنده تراز پرداخت کشور می‌باشند.
• ودیعه ثبت سفارش کالاهای بخش غیردولتی و پیش پرداخت اعتبارات اسنادی بخش دولتی: زمانی که بخش خصوصی اقدام به واردات کالا از خارج می‌کند، در این شرایط درصدی از کل معامله را به صورت ودیعه ثبت سفارش خصوصی در بانک مرکزی، سپرده گذاری کرده و در مقابل آن قلم سایر دارایی‌ها در ترازنامه بانک مرکزی افزایش پیدا می‌کنند. مثلا اگر بخش خصوصی اقدام به وارد کردن کالا یا خدمت از خارج کرده باشد در قبال ریال پرداختی به بانک مرکزی از بانک مرکزی ارز گرفته و قیمت کالاهای خریداری شده خود را پرداخت خواهد کرد. در آن صورت از این حساب معادل مبلغ ودیعه کم می‌گردد و در قسمت دارایی‌ها نیز حساب سایر دارایی‌های بانک مرکزی معادل همین مبلغ کم می‌شود. بخش دیگری که در قلم سایر بدهی‌ها وجود دارد، پیش پرداخت اعتبارات اسنادی بخش خصوصی است. در این مورد هنگامی که دولت کالایی را وارد می‌کند و مبلغی به صورت ودیعه نزد بانک مرکزی می‌گذارد در قسمت بدهی، حساب پیش پرداخت اعتبارات اسنادی بخش دولتی، افزایش می‌یابد و در قسمت دارایی، وام به بخش دولتی افزایش خواهد یافت.
• سایر بدهی‌ها: این بخش از بدهی‌ها اقلام مختلفی را شامل می‌شود. برخی از مهم‌ترین بخش‌های آن، اوراق مشارکت، درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری در خارج و غیره هستند. بد نیست بدانید که همه وجوه اوراق مشارکت منتشر شده توسط بانک مرکزی در قسمت سایر بدهی‌ها محاسبه می‌شوند.

 در جدول زیر ترازنامه بانک مرکزی در سال ۹۵ و ۹۶ قابل مشاهده است:

 *اعداد به میلیارد ریال می‌باشد.