ایران به عنوان یکی از کهن ترین کشورهایی که مالیات را اخذ کرده است، شناخته می شود. برخی از مورخان باور دارند که تاریخچه مالیات در ایران به 5000 سال قبل برمی‌گردد، اما در دوره پادشاهی داریوش برای اولین بار مالیات تنظیم شد و میزان پرداخت آن مشخص شد.

در دوره حکومت سلوکیان و پس از آن، سیستم پرداخت مالیات به صورت مستقیم و غیر مستقیم دسته‌بندی شد. مالیات بر زمین‌ها و سپس مالیات عمومی که بدون در نظر گرفتن میزان درآمد و دارایی، باید پرداخت شود، از مهمترین مالیات‌های مستقیم بودند. در این دوره، هدایا و اجناس مختلف هم به عنوان مالیات دریافت می‌شدند. مالیات‌های غیرمستقیم هم فقط به حقوق گمرکی ختم می‌شدند.

در دوره هخامنشیان، جمع‌آوری مالیات در تمام نقاط کشور انجام می‌شد. در دوره پادشاهان ساسانی، مالیات به این صورت دریافت می‌شد که هر خانوار بر اساس کیفیت محصولات زمینی خود، مبلغی برای پرداخت مالیات باید پرداخت کند. همچنین، مالیاتی به نام مالیات سرانه از غیرزرتشتی‌ها دریافت می‌شد. این مالیات برای افرادی از سن 20 تا 50 سال قابل پرداخت بود و بانوان و کودکان از پرداخت مالیات معاف بودند.

گسترش و تنوع مالیات در ایران:

پس از اسلام آوردن ایرانیان و تسلط اعراب بر ایران، مالیات و دفاتر ثبت نام های عربی خمس و زکات تغییر نام دادند. ضمن آن که مالیات های جدیدی مانند مالیات مستغلات، ضرابخانه، کشتیرانی، ماهیگیری، معادن و کسبه و صنعتگران به لیست مالیات ها افزوده شد. مالیات زمین های مزروعی، خراج و مالیاتی که از مردم دریافت می­شد جزیه نام داشت. در این دوران همه اقشار جامعه موظف به پرداخت مالیات بودند در حالی که در دوران های قبل طبقه ممتاز الزامی به پرداخت مالیات نداشتند.

در دوران سلجوقیان به دستور عبدالملک کندری وزیر طغرل، مالیات دوباره معنای فارسی گرفت و وصول مالیات ها با زور و چپاول مردم انجام می شد. در دوران تیموریان افرادی که از پرداخت مالیات سرباز می­زدند و یا توان پرداخت مالیات را نداشتند محکوم به مرگ بودند. با گسترش تجارت های خارجی و داد وستد در زمان صفویان، ایران در مسیر رشد و ترقی قرار گرفت. درآمدهای گمرکی، مالیات ارضی اغنام و احشام، مالیات سرانه و آب بها با نرخ مشخص و به طور نسبی به مالیات اضافه شد. این سیستم در دوره افشاریه کامل تر و گسترده تر شد.

به واسطه جنگ ها، کشورگشایی و مسافرت های پادشاهان قاجار و به طور کلی به دلیل ضعف حاکمان قاجار، اوضاع مالیات کمی راکد شد. ولی به کمک امیرکبیر قدم های مهمی برای دریافت، وصول و نگهداری قانونمند مالیات و مصرف بهینه آن در خزانه، قوانین جدید وضع شد.

تا قبل از دوران مشروطه تمام عواید و درآمدهای کشور در اختیار پادشاهان بوده و وزیر دفتر یا وزیر مالیه از سوی شخص شاه مأمور تنظیم بودجه کشور بود و در واقع کلید دار خزانه بودند.در آن زمان در هر استان یک مستوفی داشت که دارای کتابچه ای بود که دستورالعمل های ایالت تحت حکومت خود را در ان ثبت می کرد. مستوفی در واقع همان مسئول امور مالیاتی استان ها بودند. رئیس مستوفی ها مستوفی الممالک نام داشت که در واقع همان وزیر مالیه بود. مستوفیان کارمندانی داشتند که به ان میرزا قلم دان می­گفتند. در همین زمان بود که استقراض از کشورهای خارجی هم باب شد و این کار منبعی برای تامین کسری های دولت بود. به جای پرداخت قرض ها به خارجیان، به آنها امتیازات زیادی داده می شد.

پس از مشروطه و همزمان با انتخابات مجلس و پارلمان در سال 1285 و تشکیل اولین کابینه قانونی، ناصر الملک نخستین وزیر مالیه که از مجلس رای اعتماد گرفت به همان شیوه سابق به کار اخذ مالیات ادامه داد. در این دوره دخل و خرج مملکت به عهده مجلس شورای اسلامی و نمایندگان مردم بود. در همین زمان بود که اصل مساوات و برابری افراد و اتباع کشور در برابر قوانین مالیاتی رعایت شد و همه موظف به پرداخت مالیات شدند.

تغییر روند مالیات در ایران:

با ایجاد تغییراتی در امور مالی و اصلاح مقررات مالیاتی، شاه عباس موفق شد رضایت مردم را جلب کند. او با نظارت دقیق بر عملکرد ماموران مالیاتی و جلوگیری از تقصیر در انجام وظایفشان، بهبودی چشمگیری در امور مالی کشور را به دست آورد.

با ایجاد این شرایط، مردم به آسانی و با رضایت بیشتری در امور اقتصادی خود مانند کشاورزی و بازرگانی فعالیت می کردند. همچنین، با کاهش هزینه های گمرکی، شرایط تجارت خارجی بهبود یافت و فعالیت های بازرگانی در بندرگاه های جنوب کشور رشد قابل توجهی پیدا کرد.

کریم خان زند، موسس سلسله ی زندیه، با تلاش برای گسترش تجارت و پیشرفت در بندرگاه های جنوب کشور، هزینه های گمرکی را برای کالاهای صادراتی و وارداتی کاهش داد. در کل، در دوره ی زندیه، مالیات به صورتی بود که افراد را به شدت فشار نمی داد و آنها را در آسایش قرار می داد.

در دوره قاجار، پس از تعیین دستمزد کارکنان، مالیات ها بر اساس آن محاسبه و پرداخت می شدند. برخی از مالیات ها به صورت توزیعی بین ساکنان هر منطقه تقسیم می شدند. در دوره ناصرالدین شاه، امیر کبیر تلاش کرد تا منابع مالی را بهبود بخشید و تعادل بین درآمد، مخارج و بودجه را برقرار کند، اما پس از او، دوباره به هرج و مرج و رکود مالی روبرو شدند.

در پایان حکومت ناصرالدین شاه، دوباره تلاش برای بهبود شرایط و موجودیت مالیات ها صورت گرفت. در این دوره، حکمی برای بررسی دارایی ها و املاک صادر شد و مقدار مالیاتی که هر قشر باید پرداخت کند در سراسر کشور به یکسانی توزیع شد. به طور کلی، مانند دوره های قبلی، زمین های کشاورزی به عنوان منبع اصلی پول و دارایی کشور محسوب می شدند.

 مالیات ایران

تصویب قانون مالیات:

اولین قانونی که مربوط به مالیات بود 12 فروردین 1309 در مجلس به تصویب رسید و شرکت ها و بازرگانان و مشاغل آزاد و حقوق بگیران موظف به پرداخت مالیات بودند.

دومین قانون در آبان 1312 تصویب شد که کامل تر از قانون قبلی بود. این قانون در سال 1313 اجرایی شد و هنوز شامل درآمد حاصل از مستغلات و املاک و مزارع نمی شد.

در 19 ابان ماه 1322 قوانین مالیات مستغلات و مالیات صدی سه و مالیات بر درآمد از بین رفت. برای اولین بار در ایران انواع مختلف درآمد پس از کسر حداقل بخشودگی تابع یک نرخ مالیاتی شد.

چهارمین قانون مصوب تیرماه 1328 بود که تا سال 1334 اجرایی شد. اصلاحاتی که در این قانون به وجود آمد به دستور مصدق نخست وزیر وقت بود. این اصلاحات به نام تعیین تکلیف لوایح دکتر مصدق نام گرفت. قانون مالیات بر درآمد پس از اصلاحات بسیار در خرداد 1339 تصویب شد.

اولین قانون مالیات مستقیم در سال 1345 توسط مجلس تصویب شد و در سال 1367 اجرایی شد. الحاقیات این قانون در سال 1371 تصویب شد. آخرین الحاقات و اصلاحات قانون در سال 1380 به پیوست تصویب نامه و آیین نامه در سراسر کشور اجرایی شد.

پس از پیروزی و با تغییر نظام و نیازها و شرایط اقتصادی سیاسی و اجتماعی مردم مقررات جدید درباره مالیات های مستقیم و غیر مستقیم به تصویب رسید.

در سال 1358 قانون مالیات مستقیم تصویب شد و به صورت لایحه قانونی توسط شورای انقلاب ارائه شد و در سال 1366 قانون تحت اصلاح و تجدید مظر قرار گرفت. قانون مالیات بر درآمد در ایران از سال 1368 اجرایی شد.

پیشنهاد می کنیم، مقاله اهمیت کد اقتصادی را مطالعه کنید

تغییر قوانین مالیاتی بعد از انقلاب اسلامی ایران:

پس از انقلاب، با توجه به نواقص قوانین مالیاتی کشور، تغییرات و قوانین بسیاری درباره قوانین مالیات مستقیم و غیرمستقیم به تصویب رسید. در سال ۱۳۵۸، قانون مالیات مستقیم، که در اسفند ۱۳۴۵ مصوب شده بود، در حال بررسی به عنوان لایحه‌ای توسط شورای انقلاب ارائه شد. سپس، در سال ۱۳۶۶، این قانون اصلاح و تجدیدنظر جامع شد و توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد. این قانون از ابتدای سال ۱۳۶۸ لازم الاجرا شد.

مهم است به یاد داشته باشیم که به دلیل عدم ثبات در سیاست‌های اقتصادی و عدم برنامه‌ریزی آینده، زمینه برای اصلاحات و وضع قوانین جدید فراهم شد. به عبارت دیگر، در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۶ بیش از ۵۰ مورد اصلاح یا وضع مقررات جدید به تصویب مراجع ذی‌صلاح رسید.

همچنین، نوشته‌هایی که در سال ۱۳۷۶ برای تصحیح قانون مالیات مستقیم تهیه شده بودند، در ۲۷ بهمن ۱۳۸۰ با نام قانون اصلاح موادی تصویب شدند و در سال ۱۳۸۱ به اجرا درآمدند.