تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری اولین و اصلی‌ترین فاکتور حسابداری است. در حوزه حسابداری و امور مالی، حساب (Account) یک جای مشخص برای ثبت هر تراکنشی از نوع مشابه است. دقیقا در همین نقطه است که تشخیص ماهیت و نوع حساب اهمیت پیدا می‌کند.
یکی از مباحث اصلی در آموزش حسابداری، آشنایی با ماهیت حسابها در حسابداری است. ماهیت حساب یک ابزار کاربردی در ثبت حسابداری است. در این سری از مقالات آموزش رایگان حسابداری به بررسی ماهیت حسابها ، انواع حساب و ماهیت آنها، جدول شناسایی ماهیت حسابها و… می‌پردازیم، ما را همراهی کنید.
ماهیت حسابها چیست؟
ماهیت حساب یعنی اینکه هر رویداد حسابداری چه در حالت افزایشی و یا کاهشی در کدام سمت یک حساب، راست (بدهکار) و چپ (بستانکار) ثبت شود، همچنین آن حساب در طی دوره و یا پایان دوره در کدام سمت قرار می‌گیرد. بنابراین مانده حساب تابع ماهیت حساب است.
در حسابداری برای ثبت رویدادهای مالی حداقل یک حساب بدهکار و یک حساب بستانکار میشود. تعدادی حسابها ماهیت بدهکار و تعدادی از آنها ماهیت بستانکار دارند که برای فهم بهتر این موضوع باید به معادله اساسی حسابداری توجه کرده و سپس تشخیص بدهکار و بستانکار بودن حسابها انجام شود.
بدهکار و بستانکار در حسابداری
به زبان ساده، در یک معامله، بستانکار شخص و یا شرکتی است که پول، مال یا چیزی که ارزش مالی داشته باشد به طرف دیگر معامله قرض می‌دهد. بدهکار نیز شخص یا نهادی است که به طرف دیگر معامله مدیون است و از او پول یا چیزی که ارزش مالی دارد قرض گرفته است.
به عنوان مثال، فرض کنید شرکت الف پولی را به شرکت ب قرض داده است. در اینجا، شرکت الف حکم بستانکار و شرکت ب حکم بدهکار دارد. حالا شرکت ب کالایی را به صورت اعتباری به شرکت الف می‌دهد. در اینجا شرکت ب بستانکار و شرکت الف بدهکار میشود. البته تشخیص ماهیت بدهکار و بستانکار در حسابداری به این سادگی نیست و بنابر ماهیت حسابها در حسابداری می‌تواند پیچیده باشد.
ماهیت حسابها در حسابداری چیست؟
شاید بگویید اصلا حسابداری چیست در پاسخ به این سوال باید بگوییم که همه چیز در حسابداری، از آنجایی شروع میشود که با رسم یک ترازنامه، بعضی از حسابها را در سمت راست و باقی حسابها را در سمت چپ جایگذاری می کنیم. ماهیت هر حساب، مبنای تقسیم بندی آنها می باشد.
معادله حسابداری یا معادله ترازنامه به شکل زیر است:
| دارایی = بدهی + حقوق مالکانه |
اجزای سمت راست این معادله، ماهیت بدهکار و اجزای سمت چپ آن ماهیت بستانکار دارند.
نحوه تشخیص ماهیت حسابها
برای اینکه بتوان تشخیص داد ماهیت یک حساب چیست در ابتدا باید دریافت که این حساب ارزش دهنده یا ارزش گیرنده است؟
پس از دریافت این مسئله می‌توان گفت حسابی که ارزشی به شرکت اضافه کند ماهیت بستانکار خواهد داشت و همچنین اگر حسابی از ارزش شرکت بکاهد دارای ماهیت بدهکار می‌باشد. همانطور که پیش‌تر گفته شد حسابهایی که مانده آنها بدهکار شود ماهیت بدهکار دارند و افزایش در آنها در سمت بدهکار و کاهش آنها در سمت بستانکار قرار می‌گیرد.
همچنین اگر مانده حساب بستانکار شود افزایش آن در قسمت بستانکار و کاهش آن در قسمت بدهکار ثبت خواهد شد و دارای ماهیت بستانکار می‌باشد.
و اما ساده‌ترین راه تشخیص ماهیت حسابها چیست؟
برای تشخیص ماهیت یک حساب حتما توجه داشته باشید که هر حسابی دارای ٣ قسمت می‌باشد.
قسمت اول عنوان حساب است و برای مشخص کردن اینکه اطلاعات ثبت شده در آن حساب متعلق به کدام یک از اقلام دارایی‌ها، بدهی‌ها، سرمایه‌ها، درآمدها یا هزینه‌ها می‌باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
قسمت دوم و سوم محلی است که برای مقدار پولی آن قلم از دارایی‌ها، سرمایه‌ها یا…ثبت افزایشی یا کاهشی انجام میشود.
- یک حساب را به شکل حرف انگلیسی T در نظر بگیرید، حسابهایی که در سمت راست این جدول در نظر بگیرند دارای ماهیت بدهکار و حسابهای که در سمت چپ این جدول ثبت شوند حسابهای با ماهیت بستانکار می‌باشند.
پیشنهاد میشود مقاله صورت سود و زیان در حسابداری چیست و چطور محاسبه میشود؟ را هم مطالعه کنید
خلاف ماهیت در حسابداری چیست؟
خلاف ماهیت در حسابداری به معنای نامعتبر بودن اطلاعاتی است که ثبت شده است.
در قسمت انواع ماهیت حسابها گفتیم که بیشتر حسابها در حسابداری دارای دو نوع ماهیت بدهکار و بستانکار هستند.
در واقع وقتی مشخص کردیم که کدام حساب ماهیت دارایی دارد (مثل بانک یا حساب های دریافتنی)، گفتیم که تمام این حسابها باقی مانده بدهکار خواهند داشت. یعنی حساب بانک یک شرکت یا موسسه حتما در پایان سال و حتی در طول سال باید مانده بدهکار داشته باشد، یا حداقل اینکه می تواند صفر شود.
اما اگر همین حساب به دلیل اضافه برداشت از صفر هم عبور کند و مانده اش بستانکار شود (در واقع منفی شود) در این حالت گفته میشود، که خلاف ماهیت رخ داده است. برای رفع چنین مشکلاتی سیستم کنترل خلاف ماهیت طراحی شده است، تا مانع بروز چنین مواردی شود.
کدام حساب ماهیت دارایی دارد؟
تمام حسابهایی که زیر مجموعه حساب دارایی ها هستند ماهیت دارایی را داشته و افزایش آنها در قسمت بدهکار و کاهش آنها در قسمت بستانکار ثبت میشود. حسابهای زیر جز دارایی ها هستند:
- دارایی جاری
- پول نقد
- سپرده سرمایه گذاری های کوتاه مدت
- اوراق بهادار
- سرمایه گذاری و مشارکت جاری
- سایر حساب ها و اسناد دریافتنی
- دارایی غیرجاری یا بلندمدت
- سپرده های سرمایه گذاری بلند مدت
- دارایی های ثابت
- دارایی های نامشهود
برای تشخیص ماهیت حسابها به نکات زیر توجه کنید!
در تراز آزمایشی مانده تمامی حسابهای موقت و دائم نمایش داده میشود که با توجه به کدینگ شرکت مورد نظر می‌تواند در سطح حسابهای کل، معین و تفضیلی تهیه گردد که اکثرا در پایان هر ماه از سیستم مالی اخذ می‌گردد. اما در ترازنامه فقط مانده‌ی حسابهای دائمی در پایان دوره مالی گزارش میشود، پس توجه داشته باشید که ترازنامه مانده دارایی‌ها در سمت راست و مانده بدهی‌ها و سرمایه بنگاه تجاری را در سمت چپ گزارش می‌کند.
هم چنینی بهای تمام شده کالای فروش رفته شامل موجودی اولیه، مواد، دستمزد و سربار است که در سمت راست ترازنامه به‌عنوان موجودی کالا و با ماهیت دارایی نگهداری میشود.
زمانی که این محصول به فروش می‌رسد بهای تمام شده کالای ساخته شده از انبار خارج میشود و به بهای تمام شده کالای فروش رفته تبدیل میشود، و می‌توان نتیجه گرفت که بهای تمام شده کالای ساخته شده یک حساب دائمی و بهای تمام شده کالای فروش رفته یک حساب موقت محسوب می‌شوند.
انواع حساب و ماهیت آنها
انواع ماهیت حسابها معمولا شامل دو دسته بدهکار و بستانکار است. ولی علاوه بر این دو مورد، بخش های دیگری هم وجود دارد که در تشخیص ماهیت حسابها تاثیر دارد. این ماهیت ها به شرح زیر هستند:
1_ ماهیت بدهکار
یکی از پرکاربردترین ماهیت حسابها در حسابداری ماهیت بدهکار است حساب های گیرنده ماهیت بدهکار دارند.
از جمله حساب های با ماهیت بدهکار می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نقد و بانک
- تنخواه گردان
- پیش پرداخت اجاره
- حساب های دریافتنی
- اسناد دریافتنی
- کسر اسناد پرداختنی
- ساختمان
- ماشین آلات
- زمین
- تجهیزات و اثاثیه
- سرقفلی
افزایش هر دارایی در سمت راست به عنوان بدهکار حساب آن دارایی ثبت و کاهش هر دارایی در سمت چپ به عنوان بستانکار حساب آن دارایی ثبت خواهد شد.
پیشنهاد میشود مقاله انواع هزینه ها در حسابداری و نحوه ثبت سند هزینه را هم مطالعه کنید
2_ ماهیت بستانکار
یکی دیگر از کاربردی ترین ماهیت حسابها در حسابداری ماهیت بستانکار است برخلاف حساب های با ماهیت بدهکار حساب های بستانکار ماهیت ارزش دهنده دارنددر حساب دوطرفه یا T حساب های ستون سمت چپ ماهیت بستانکار دارند وماهیتی شبیه به اقلام بدهی ها و سرمایه خواهند داشت
از جمله حساب های با ماهیت بستانکار می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- کسر اسناد دریافتنی
- ذخیره مطالبات مشکوک الوصول
- حساب های پرداختنی
- اسناد پرداختنی
- سود حاصل از فروش دارایی ها
- تخفیفات نقدی خرید
- برگشت از خرید و تخفیفات
- فروش
- سرمایه
- استهلاک انباشته
- سود انباشته
افزایش هر کدام از حسابهای بدهی یا حقوق مالکانه در سمت چپ به عنوان بستانکار ثبت و کاهش آنها در سمت راست به عنوان بدهکار حساب بدهی یا حقوق مالکانه ثبت خواهد شد.
3.ماهیت دوگانه (بدهکار، بستانکار)
حساب هایی نیز وجود دارند که می‌توانند در دو طرف معادله حسابداری قرار گیرند. و ماند ه این حسابها هم می‌تواند بدهکار باشد و هم بستانکار. حساب جاری شرکا در این دسته قرار می‌گیرد.
حسابهای با ماهیت دوگانه افزایش و کاهش را در هر دو ثبت بدهکار و بستانکار ثبت می‌کنند.
نکته
در تشخیص بدهکار و بستانکار بودن، نکته قابل توجه در کاهش دارایی و افزایش دارایی شرکت است. در اصل برای چگونگی تشخیص بدهکار و بستانکار بودن در یک شرکت بایستی حساب هایی که باعث کاهش دارایی های شرکت میشود و هر حسابی که باعث افزایش دارایی های شرکت شود مانند حساب های درآمد را شناسایی کرد و ماهیت بستانکار و بدهکار را بر اساس آن حسابها مشخص نمود.
در شرکت های بازرگانی هر کالایی که فروش به می‌رسد، در واقع درآمدی کسب میشود. این درآمد حاصل از فروش کالا نیز در حساب فروش یا فروش کالا درج خواهد شد. به معادل قیمت فروش کالاهایی که در طول دوره مالی به صورت نقد و نسیه به فروش رسیده اند حساب فروش نیز می‌گویند. حساب فروش ماهیت بستانکار دارد و با ثبت یک سند بستانکار افزایش پیدا کرده و با ثبت بدهکار کاهش دارند.
4.ماهیت خنثی چیست؟
حسابهای ماهیت خنثی جنبه تعهدی دارند و در رویداد مالی محاسبه نمی‌شوند. حسابهای انتظامی و غیرانتظامی از این دست حسابها هستند.
حسابهای خنثی سه ویژگی دارند:
- طرف هیچ حساب مالی قرار نمی‌گیرند.
- در گزارش‌‌های مالی ارائه نمی‌شوند. ممکن است گاهی صرفا برای ارائه آمار از آنها استفاده شود.
- در حسابهای پرداختی یا دریافتی ثبت مشابهی دارند.
5.ماهیت حساب خرید
حساب خرید، حسابی است که بهای کالاهای خریداری شده در یک دوره مالی در آن ثبت میشود.ماهیت حساب خرید بدهکار است.
حساب خرید با ثبت بدهکار افزایش یافته و با ثبت بستانکار کاهش می‌یابد. از جمله مواردی که موجب کاهش حساب خرید و بستانکار شدن آن می‌شوند، افزایش حسابهایی مانند: برگشت از خرید، تخفیف‌ها یا تخفیف‌های نقدی خرید و… است.
6.ماهیت حساب فروش
درآمد حاصل از فروش کالا و خدمات واحدهای تجاری را در حساب فروش ثبت میشود.ماهیت حساب فروش، بستانکار است.
حساب فروش با ثبت بستانکار افزایش و با ثبت بدهکار کاهش می‌یابد.
7.ماهیت حساب هزینه
هزینه بهای کالاها و خدماتی است که یک موسسه برای کسب درآمد صرف می‌کندماهیت حساب هزینه بدهکار است.
هزینه باعث کم شدن موجودی سرمایه میشود و با ثبت بدهکار افزایش و با ثبت بستانکار کاهش می‌یابد
8.ماهیت حساب درآمد
حساب درآمد حاصل از فروش کالا یا خدمات به مشتریان است که باعث افزایش سرمایه میشود.ماهیت حساب درآمد همواره بستانکار است و با ثبت بستانکار افزایش می‌یابد.
9.ماهیت حساب پیش‌پرداخت
در حسابهای پیش پرداخت، قبل از آنکه هزینه‌ای رخ دهد وجه کل آن یکجا پرداخت میشود و مبلغ این هزینه در حسابهای پیش پرداخت ثبت میشود. پس از اینکه هزینه اتفاق افتاد و مدت در نظر گرفته شده‌ی آن تمام شد به حساب هزینه سال منتقل میشود. در نتیجه می‌توان گفت ماهیت حساب پیش‌پرداخت بدهکار است.
10.ماهیت حساب دریافتنی
حسابهای دریافتنی شامل مطالبات واحدهای تجاری از اشخاص حقیقی و حقوقی مانند فروش کالا یا خدمات به آنها و پرداخت وام است. با توجه به اینکه حسابهای دریافتنی دارایی به حساب می‌آید، ماهیت بدهکار دارند.
11.ماهیت حساب پرداختنی
حسابهای پرداختنی به بدهیهای ناشی از خرید کالا و خدمات در روند یک تجارت گفته میشود و یکی از رایج‌ترین اشکال بدهی جاری در ترازنامه است. خرید نسیه کالا، مواد اولیه، دارایی‌های ثابت و… منجر به حسابهای پرداختنی میشود.
اسناد پرداختنی جزو بدهیهای یک واحد تجاری محسوب می‌شوند و ماهیت آن بستانکار است
پیشنهاد میشود مقاله ماهیت تعدیلات سنواتی در حسابداری را هم مطالعه کنید
12.ماهیت حساب ذخیره استهلاک
حساب ذخیره استهلاک همانند سایر حسابهای ذخیره جزو بدهی‌ها محسوب میشود و ماهیت بستانکار دارد. به عبارت دیگر، هروقت که حساب ذخیره استهلاک افزایش یابد بستانکار و هر زمانی که کاهش پیدا کند، بدهکار میشود.
13.ماهیت حساب جاری شرکا
ماهیت حساب جاری شرکا در حسابداری دوگانه است. به عبارت دیگر این حساب یک بار زیرمجموعه حساب کل سایر حسابهای دریافتنی و یک بار نیز زیرمجموعه حساب کل سایر حسابهای پرداختنی قرار می‌گیرد و ماهیت آن به ماهیت حساب سایر حسابهای دریافتنی و سایر حسابهای پرداختنی بستگی دارد.
اگر حساب جاری شرکا بستانکار باشد، یعنی شرکت به سهامداران خود بدهکار است. اما اگر بدهکار باشد نشان می‌دهد که سهامداران به شرکت بدهکار هستند.
14.ماهیت حساب جاری کارکنان
حساب جاری کارکنان زیرمجموعه حسابهای دریافتنی است و حسابهای دریافتنی هم زیرمجموعه دارایی‌های شرکت محسوب می‌شوند، بنابراین حساب جاری کارکنان ماهیت بدهکار دارد.
گروه حسابها باتوجه به نوع حساب، ماهیت و موارد استفاده به چند دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- دارایی‌های جاری، حساب دائم با ماهیت بدهکار یا حساب ترازنامه‌ای
- دارایی ثابت مشهود حساب دائم با ماهیت بدهکار، حساب ترازنامه‌ای
- دارایی نامشهود حساب دائم با ماهیت بدهکار، حساب ترازنامه‌ای
- بدهی جاری حساب دائم با ماهیت بستانکار، حساب ترازنامه‌ای
- بدهیهای بلند مدت حساب دائم با ماهیت بستانکار، حساب ترازنامه‌ای
- حقوق صاحبان سهام حساب دائم با ماهیت بستانکار، حساب ترازنامه‌ای
- درآمدها حساب موقت با ماهیت بستانکار، حساب سود و زیانی
- هزینه‌ها حساب موقت با ماهیت بدهکار، حساب سود و زیانی
- حسابهای انتظامی در دسته حسابداری بدون ماهیت قراردارد و حساب آماری محسوب میشود.
نکته
حسابهای کل شامل کلیه حسابهایی است که برمبنای آنها تراز آزمایشی و صورتهای مالی قابل تنظیم است
دانلود جدول شناسایی ماهیت حسابها
جدول ماهیت حسابها در حسابداری pdf جدولی کامل از ماهیت حسابها و نوع حساب ها مانند: حسابهای دریافتنی، اسناد پرداختنی، موجودی کالا و.. است. لذا در جدول ماهیت حسابها حسابداری سعی شده است ماهیت حسابها و نوع حساب و اینکه در کدامیک از صورتهای مالی اساسی گزارش می‌شوند را در یک جدول بیان کنیم. این جدول لازمه ای برای طبقه بندی حساب و محل ارائه حساب ها است. جدول ماهیت حساب ها در حسابداری یک فایل بسیار کاربردی برای حسابداران به شمار می آید و می تواند تمام نیاز شما را در زمینه طبقه بندی و محل قرار گیری حساب ها برآورده کند.
