“هیچ چیز قطعی نیست بجز مرگ و مالیات ” این اصطلاح به بنیامین فرانکلین نسبت داده میشود. این عبارت خلاصه ای مناسب از تاریخ بشر است. چندی پس از آغاز تمدن که درباره آن مطالب زیادی شنیده و خوانده ایم، مردم برای حمایت از چیزهایی که به آنها اعطا می شد، مالیات می پرداختند: مواد غذایی، مسکن، زیرساخت ها، امنیت و موارد دیگر. بنابراین تاریخچه مالیات همانقدر قدمت دارد که فرهنگ و تمدن یک کشور.
باوجودی که تاریخچه مالیات در جهان بسیار قدیمی است اما وضع و جمع‌آوری مالیات بر درآمد نقش کوچکی در تمدن‌های باستانی داشته است در عوض قسمت عمده درآمد ملی کشورهای مدرن را تشکیل می‌دهد! دیدگاه و سیاست حکومت‌ها روی قوانین مالیاتی تاثیر می‌گذارند اما در طول تاریخ جمع‌آوری مالیات به شرایط زمانه بستگی داشته است. مثلا، ازآنجایی‌که محصولات وارداتی راحت‌تر از محصولات صادراتی قابلیت مالیات دارند، عوارض واردات از ابتدایی‌ترین انواع مالیات بوده است.
مالیات بر فروش ناخالص هم بارها حذف و اضافه شده است تا در نهایت سیستم مالیات بر ارزش افزوده یا Vat اختراع شد که یک سیستم اقتصادی برتر است اما کار اجرایی بیشتری هم نیاز دارد. مالیات بر دارایی و املاک راحت‌ترین گزینه برای مالیات هستند و مالیات سرانه حتی از آنها هم راحت‌تر است پس جای تعجب نیست که اولین مالیات‌های مستقیم تاریخ، مالیات سرانه و املاک بودند! تاریخچه مالیات در ایران هم تحولات زیادی داشته است. در این مقاله، تاریخچه مالیات در جهان را بررسی می‌کنیم تا مطمئن شوید که فقط شما نیستید که مالیات پرداخت می‌کنید.
قوانین باستانی مالیات
مالیات بر مصرف یا Consumption Tax در یونان و روم رواج داشت و تعرفه کالاهای وارداتی همیشه از مالیات داخلی مهم‌تر بود. برای تامین مالی هزینه جنگ‌ها، مالیات بر دارایی موقتا اعمال می‌شد که تا مدت‌ها فقط به املاک تکلیف می‌شد اما بعدها به سایر مالیات بر دارایی گسترش پیدا کرد. در یونان، شهروندان آزاد نرخ مالیات متفاوتی نسبت به برده‌ها داشتند و قوانین مالیات امپراتوری روم هم بین شهروندان خودی و سرزمین‌های تصرف‌شده تفاوت قائل بود!
شیوه ابتدایی Tax رومی‌ها شامل مالیات بر مصرف، عوارض گمرکی و برخی مالیات‌های خاص بود. فلسفه مالیات برای تامین مخارج جنگ‌ها بود که شهروندان به‌عنوان مالیات سرانه پرداخت می‌کردند اما بعدها که درآمد اضافه‌تری کسب کردند، فلسفه مالیات بر دارایی و املاک هم گسترش پیدا کرد. در زمان ژولیوس سزار یک مالیات 1 درصدی به‌عنوان مالیات عمومی وضع شد.
نکته جالب‌توجه این است که در امپراتوری روم از همان سال‌های ابتدایی، 5 درصد مالیات بر ارث وجود داشت که بعدها به 10 درصد تغییر کرد اما اقوام نزدیک متوفی از مالیات معاف بودند! در ابتدا جمع‌آوری مالیات به واسطه‌ها واگذار می‌شد که در قبال درصدی از مالیات جمع‌آوری‌شده، اقدام به کار می‌کردند اما در زمان سزار به کارمندان حکومتی واگذار شد.
در امپراتوری مصر هم شهرها به درآمد مالیات بر دارایی املاک و سرانه وابسته بودند که اغلب شامل نرخ ثابت بود و فرقی نمی‌کرد که املاک درآمدی هم برای مالکشان ایجاد می‌کنند؛ اما بعدا این سیستم اصلاح شد تا مالیات به‌تناسب حاصل خیزی و درآمد زمین جمع‌آوری شود یا یک‌دهم محصولات حاصل از کشت زمین به‌عنوان مالیات جمع‌آوری شود.
در قرون‌وسطی، این فلسفه مالیات باستانی، مخصوصا مالیات مستقیم، راه را برای انواع فلسفه مالیات اجباری اما ظاهرا «کمکی» باز کردند که بیشتر جنبه هدیه داشتند. اصلی‌ترین مالیات غیرمستقیم، عوارض گمرکی بود. در شهرها، مفهوم جدیدی به نام مالیات سرانه دوباره شکل گرفت که شامل همه شهروندان بود و مالیات برخی غذاها و نوشیدنی‌های خاص هم بین مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان تقسیم می‌شد.
بعدها برخی از شهرهای آلمان و ایتالیا مالیات‌های مستقیم جدیدی وضع کردند که شامل مالیات سرانه برای قشر کم‌درآمد و مالیات ثروت برای ثروتمندان بود که بر اساس خود اظهاری و قسم خوردن پرداخت می‌شد. مالیات بر املاک هم به‌تدریج افزایش پیدا کرد.
تاریخچه مالیات در جهان همیشه بحث‌برانگیز بوده است حتی قبل از اینکه بخش مهمی از درآمد ملی شود. یکی از وقایع معروف تاریخی، انقلاب آمریکا علیه استعمار انگلیس بود که مخالف فلسفه مالیات وضع‌شده در مجلسی بودند که در آن نماینده نداشتند و شعار «نه به مالیات بدون نماینده» را سر دادند. نمونه مهم دیگر در تاریخ، انقلاب 1789 فرانسه بود که توزیع ناعادلانه مالیات برای مردم مشکل ایجاد کرده بود.
جنگ‌ها در طول تاریخ روی فلسفه مالیات تاثیر گذاشته‌اند حتی بیشتر از تاثیری که فلسفه مالیات روی انقلاب‌ها داشته است. بسیاری از مالیات‌ها به‌خصوص مالیات بر درآمد که اولین بار در 1799 در انگلیس وضع شد و مالیات خرید 1918 آلمان، به‌عنوان راه‌حل موقت زمان جنگ شروع شدند. جمع‌آوری مالیات بر درآمد در فرانسه و آمریکا هم فقط اختراع زمان جنگ بود! جنگ جهانی دوم مالیات بر درآمد بسیاری از کشورها را از مالیات ثروتمندان به مالیات مردم کم‌درآمد تبدیل کرد!
نقش سیاست روی فلسفه مالیات در زمان صلح نیازی به یادآوری ندارد برای اینکه احزاب چپ و راست فرصت کافی دارند تا برای تصویب فلسفه مالیات خود مبارزه کنند به همین دلیل است که اصلاحات مالیاتی مخصوصا مالیات بر درآمد در بسیاری از کشورها همیشه مشکل بحث‌برانگیز بزرگی است!
مالیات در ایران باستان
تاریخچه مالیات در ایران از گذشته‌های دور وجود داشته است اما در زمان داریوش هخامنشی به یک سیستم منظم تبدیل شد که همه شهرها را ملزم می‌کرد تا مبلغ ثابتی مالیات پرداخت کنند. در دوره ساسانیان این مالیات ثابت به نرخ متغیر تبدیل شد که به نسبت محصول برداشت‌شده اراضی دریافت می‌شد.
در زمان سلوکیان مالیات در ایران به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم گروه‌بندی شد که دسته اول شامل مالیات بر اراضی و سرانه بود و دسته دوم شامل عوارض گمرکی بود اما مالیات اراضی یا کشاورزان همیشه درآمد اصلی حکومت بود. اصلاحات اساسی مالیات در ایران در زمان صفویه اتفاق افتاد تا فشار کمتری به مردم کم‌درآمد و کشاورزان وارد شود و تبادلات خارجی افزایش پیدا کند.
در زمان مشروطه تصویب مالیات به مجلس محول شد تا اصل برابری و عدالت برقرار شود که باعث شد مالیات غیرمستقیم عوارض گمرکی تنوع بیشتری پیدا کند و تجارت خارجی افزایش یابد.
قوانین مدرن مالیات
در تاریخ مدرن، وضع قوانین مالیاتی به عهده مجلس یا پارلمان است و جمع‌آوری مالیات به عهده وزارت دارایی و یا سازمان مالیات است. وابستگی به عوارض گمرکی و مالیات داخلی کم شده است و در عوض بیشتر کشورها به مالیات فروش رو کرده‌اند اما یکی از اختراعات مهم اواخر قرن بیستم مالیات بر ارزش‌افزوده است.
وزن مالیات مستقیم در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر شده است و توجه بیشتری به مالیات بر درآمد میشود که دیگر منحصر به ثروتمندان نیست و شامل همه مردم است اما تمرکز روی توان پرداخت و متدهای پلکانی محاسبه مالیات بر درآمد است. غیرمتمرکز شدن دولت و مالیات در بسیاری از کشورها اتفاق افتاده است که طرفدارانش معتقدند استقلال و مسئولیت مالی بیشتری برای استان‌ها و دولت‌های فدرال فراهم می‌کند.
باوجودی که تمایز بین کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه سخت شده است اما زمینه تکراری در وابستگی همه آنها به انواع مالیات وجود دارد؛ مثلا، کشورهای توسعه‌یافته معمولا بیشتر به مالیات درآمد اشخاص وابسته هستند و کمتر روی درآمد شرکت‌ها تمرکز می‌کنند. در عوض در کشورهای درحال‌توسعه، وابستگی به مالیات بر درآمد شرکتی با افزایش درآمد بیشتر میشود.
درصد نسبتا زیادی از درآمد مالیات در کشورهای صنعتی از مالیات بر مصرف حاصل میشود که به‌صورت ارزش‌افزوده جمع‌آوری میشود. درمجموع، مالیات در کشورهای توسعه‌یافته درصد بیشتری از درآمد ملی را نسبت به کشورهای درحال‌توسعه تشکیل می‌دهد علاوه بر اینکه قسمت بیشتری از درآمد مالیاتی هم به مصارف دولتی می‌رسد. سیستم مالیاتی کشورهای درحال‌توسعه پردرآمد از خیلی جهات شبیه کشورهای توسعه‌یافته است تا اینکه شبیه کشورهای درحال‌توسعه کم‌درآمد باشد.
مالیات بر حقوق و دستمزد در کشورهای توسعه‌یافته مهم‌تر از کشورهای توسعه‌نیافته است که نشان می‌دهد سیستم تامین اجتماعی در کشورهای فقیر وجود ندارد اما در بیشتر کشورهای درحال‌توسعه، مالیات حقوق و دستمزد با مالیات کسب‌وکارها برابری می‌کند یا حتی بیشتر است!
سیستم موجود در کشورها و عواقبش، خطر افزایش مالیات حقوق و دستمزد را زیاد می‌کند چراکه سن جمعیت شاغل در حال افزایش است که نیاز به تامین حقوق زمان بازنشستگی آنها را بیشتر می‌کند. برخی از کشورها برای حل این مشکل، خصوصی‌سازی صندوق بازنشستگی را فراهم کرده‌اند تا کارکنان بتوانند مبالغ واریزی اختیاری هم داشته باشند!
در تاریخچه مالیات در ایران نظام بازنشستگی در سال 1301 ایجاد شد اما صندوق بازنشستگی کشوری به‌عنوان موسسه‌ای مستقل در سال 1354 تشکیل شد که در سال 1383 زیرمجموعه وزارت رفاه و تامین اجتماعی شد. برخی از نهادهای دولتی مانند بانک مرکزی صندوق‌های بازنشستگی جداگانه دارند.
توسعه تجارت الکترونیک چالش بزرگی در تاریخچه مالیات در جهان است چراکه برای مالیات بر ارزش‌افزوده مشکل ایجاد کرده است. هویت خریداران و فروشندگان مشخص نیست و احتمال کسب درآمد از کشورهای دیگر هم وجود دارد که مسئولین مالیاتی نمی‌توانند کنترل کنند. مالکیت معنوی محصولات دیجیتالی هم سخت است و کلا ردیابی نقل‌وانتقال پول خیلی عملی نیست.
مالیات در ایران مدرن
تاریخچه مالیات در ایران در زمان پهلوی نظم بیشتری گرفت و جمع‌آوری آن از ارتش به ممیزین مالیاتی محول شد. اولین قوانین مالیات مستقیم در سال 1345 توسط مجلس تصویب شد که تا سال 1367 اجرا می‌شد. پس‌ازآن قوانین مالیاتی اصلاح شدند تا سال 1380 که روش‌ها و نرخ‌ها کاملا متحول شدند. مالیات ارزش‌افزوده برای حذف واسطه‌ها و افزایش درآمد دولت در سال 1387 با نرخ 6% اجرایی شد اما در سال 1394 به 9% افزایش پیدا کرد و همچنان نیز 9% است. قانون مالیات بر مصرف هم در بودجه سال 1396 مطرح شد اما تصویب نشد.
