خوداظهاری به‌عنوان یکی از شیوه‌های اخذ مالیات و در عین حال در نظام‌های مالیاتی مدرن به‌عنوان مهم‌ترین شیوه اخذ آن، در اصلاحیه قانون مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۹۴ مورد تأکید قانون‌گذار قرار گرفت؛ البته این روش دریافت مالیات پیشتر نیز در نظام مالیاتی ما وجود داشته ولی با غلبه محاسبه مالیات به‌صورت علی‌الرأس، خوداظهاری همواره از نقشی کم‌رنگ برخوردار بوده است.
خوداظهاری چیست؟
مالیات در ایران به صورت خوداظهاری محاسبه می‌شود. به این ترتیب که اشخاص حقوقی و حقیقیِ مشمول پرداخت مالیات، بدون دخالت ممیزان و کارشناسان اداره مالیات، خودشان اعلام می‌کنند که چقدر درآمد داشته‌اند و چقدر باید مالیات پرداخت کنند. این کار از طریق تکمیل اظهارنامه مالیاتی یا اصطلاحاً فرم خوداظهاری انجام می‌گیرد. به عنوان نمونه، هنگام ثبت‌نام در سامانه خدمات الکترونیکی امور مالیاتی باید کل درآمدها، هزینه‌ها، استهلاک، حقوق کارکنان و… محاسبه شود و پس از کسر معافیت‌های مالیاتی، مبلغ نهایی آن ارزیابی شود. پس از آن، کارشناسان سازمان تمامی اسناد را بررسی می‌کنند و در صورت نبود اشکال در آنها، عدد محاسبه‌شده را از شما دریافت می‌کنند. اما اگر مدارک در موعد مقرر به دست آنها نرسد و یا تخلفی در آنها مشاهده شود، ممیز اداره مالیات به شکل علی‌الرأس اقدام می‌نماید و مبلغی را مشخص می‌کند که ملاک پرداخت نهایی خواهد بود.
خوداظهاری پیش از اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۹۴
بند (ب) ماده (۵۹) قانون برنامه سوم توسعه (مصوب ۱۳۷۹)، همزمان با پیش‌بینی تأسیس سازمان امور مالیاتی، وزارت اقتصاد را به فراهم‌کردن زمینه خوداظهاری مالیات مکلف کرده بود. طبق این بند: «وزارت امور اقتصادی و دارائی موظف است طی سه سال اول برنامه سوم توسعه، نسبت به طراحی و راه‌اندازی نظام جامع اطلاعات مالیاتی کشور اقدام کرده و با گردآوری و پردازش اطلاعات مربوط به فعالیتهای اقتصادی مؤدیان مالیاتی در شبکه فراگیر، روش خوداظهاری را در نظام‌مالیاتی کشور توسعه و ترویج دهد».
جدای از این تکلیف، در خودِ قانون مالیات‌های مستقیم زمینه‌های قانونی برای روش خوداظهاری وجود داشت؛ از جمله ماده (۱۵۸ سابق) ق.م.م مقرر می‌داشت: «سازمان امور مالیاتی کشور می‌تواند در مورد بعضی از منابع مالیاتی، کلاً یا جزئاً و در نقاطی که مقتضی بداند طبق آگهیِ منتشره، در نیمة اول هر سال اعلام نماید که در سال بعد، اظهارنامه‌های مؤدیان مَزبور را که به‌موقع تسلیم نموده باشند بدون رسیدگی قبول نموده و فقط تعدادی از آنها را به‌طور نمونه‌گیری و طبق مقررات این قانون مورد رسیدگی قرار خواهد داد».
گرچه در قانون مالیات‌های مستقیم پیش از اصلاح، تکالیف مربوط به ارسال اظهارنامه و جریمه‌هایی برای عدم انجام آن تکلیف، وجود داشت ولی اولاً به دلیل نبودِ سیستم جامع مالیاتی، الکترونیک نبودنِ فرایند ارسال اطلاعات و از همه مهم‌تر قابل بخشودگی بودن جرایمِ مربوطه، عملاً شیوه خوداظهاری مالیات ناکارآمد بود و مؤدیان، خود را مجبور به ارسال اطلاعات درآمدی و هرینه‌ای به سازمان امور مالیاتی نمی‌دیدند.
مالیات علی‌الرأس، شیوه غالب دریافت مالیات پیش از اصلاح قانون
تمامی صاحبین کسب و کار ها و بیزنس ها وظیفه دارند که اسناد و دارک مالی خود را به شکل دوره ای و در قالب اظهارنامه مایاتی به ممیزان و کارشناسان مالیاتی ارائه دهند.کارشناسان این اظهارنامه ها را بررسی کرده و میزان مالیاتی که به درامد شخص وارد می گردد را محاسبه می کنند. به علت های مختلف مثلا عدم ارائه اسناد و مدارک مورد نیاز و یا به خاطر وجود ایراداتی در دفاتر و اظهار نامه ها ممکن است اظهارنامه پذیرفته نشود و ممیزان مجددا اقدام به محاسبه مالیات نمایند. مالیات علی الراس در واقع صورتی از فرایند دریافت مالیات است که بر مبنای اسناد و مدارک است.
سازمان امور مالیاتی خرید های یک سازمان را برای محاسبه مالیات آن استعلام می کند و زمانی که درامد یک مودی مشخص گردید می توان آن ها را در دوره های سه ماهه مشخص تقسیم کرد و بعد با کمک ضرایب مالیاتی، مالیات مودی را حساب کرد.
وقتی ممیز مالیاتی تعیین کند که دفاتر و اسناد رای تعیین مالیات کفایت نمی کنند محاسبه به صورت علی الراس اغاز می شود.
تحقیق و بررسی لازم برای محاسبه این مالیات از طرق مختلف و با اطلاعات مراجع مختلف دولتی و غیر دولتی انجام می شود.
بعد این اطلاعات با قرائن مرتبط بابت مالیات علی الراس متناسب و با اعمال ضرایب مورد نظر که در دفترچه ضرایب مالیاتی وجود دارد درامد مشمول مالیات مودی محاسبه می شود.
دفترچه ضرایب مالیاتی اطلاعات را شامل می شود که به تشخیص و تعیین درامد و محاسبه مالیات علی الراس کمک می کند. این ضرایب به صورت سالانه به اداره های مالیات اعلام می شوند.
شما میتوانید برای انجام امور مالیاتی در حوزه های مختلف به کارشناسان مالیاتی مجرب در تهران اطمینان کرده و امور خود را به ان ها بسپارید.
خوداظهاری پس از اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۹۴
پس از اصلاح قانون، مواد قانونی مرتبط با محاسبه مالیات به‌صورت علی‌الرأس از متن قانون حذف شد و بنابراین از ابتدای سال ۱۳۹۵، دیگر امکان دریافت مالیات به‌صورت علی‌الرأس وجود ندارد؛ از سوی دیگر اصلاحاتی در قانون صورت گرفت که شیوه اخذ مالیات به طریق خوداظهاری را به شیوة غالب دریافت مالیات تبدیل کرد.
طبق ماده (۹۷) اصلاحی: «درآمد مشمول مالیات اشخاص حقیقیِ موضوعِ این قانون كه مكلّف به تسلیم اظهارنامة مالیاتی می‌باشند به‌استناد اظهارنامه مالیاتی مؤدی كه با رعایت مقرراتِ مربوطْ تنظیم و ارائه شده و مورد پذیرش قرار گرفته باشد خواهد بود.
سازمان امور مالیاتی كشور می‌تواند اظهارنامه‌های مالیاتیِ دریافتی را بدون رسیدگیْ قبول و تعدادی از آنها را بر اساس معیارها و شاخص‌های تعیین‌شده و یا به‌طور نمونه انتخاب و برابر مقرراتْ مورد رسیدگی قرار دهد». دقت در متن ماده (۹۷) نشان می‌دهد که مضمون ماده (۱۵۸) پیش از اصلاحیه، در اینجا تکرار شده است.
در راستای گسترش تشخیص مالیات مبتنی بر اظهارنامه (خوداظهاری)، در ماده (۱۹۲) قانون، جریمه عدم ارسال اظهارنامه، کتمان درآمد و هزینه‌های غیر واقعی، به‌عنوان جرایم غیرقابل بخشودگی در نظر گرفته شد؛ به‌علاوه ارسال اظهارنامه شرط برخورداری از معافیت‌های مالیاتی در نظر گرفته شد. جرائم عدم ارسال اظهارنامه اشخاص حقیقی را اینجا بیشتر بخوانید.
از طرف دیگر ماده (۱۶۹ مکرر) قانون، نهادهای مختلف را به همکاری با سازمان امور مالیاتی و تبادل اطلاعات با سازمان موظف کرد، سازمان نیز موظف شد که جهت تسهیل انجام تکالیف مالیاتی، سامانه‌های الکترونیک را برای مؤدیان فراهم کند.
همة این عوامل در کنار یکدیگر موجب شده است تا به تدریج تشخیص علی‌الرأس از نظام مالیاتی حذف و شیوة خوداظهاری مالیات جایگزین آن شود؛ بنابراین مؤدیان مالیاتی موظف‌اند بابت کلیه درآمدهایی که در قانون برای آنها مالیات در نظر گرفته شده است، اظهارنامه ارسال و ضمن درج اطلاعات درآمدی-هزینه‌ای همراه با مستندات مربوطه (دفاتر، ترازنامه، حساب سود و زیان) مالیات متعلقه را پرداخت نمایند.
یک سؤال باقی می‌ماند و آن اینکه اگر مؤدی‌ای از ارسال اظهارنامه خودداری نمود، مالیات وی چگونه محاسبه می شود؟ طبق قسمت اخیر ماده (۹۷) اصلاحی ق.م.م «درصورتی‌که مؤدی از ارائه اظهارنامه مالیاتی در مهلت قانونی و مطابق با مقررات خودداری كند، سازمان امور مالیاتی كشور نسبت به تهیه اظهارنامه مالیاتیِ برآوردی بر اساس فعالیت و اطلاعات اقتصادیِ كسب‌شدة مؤدیان از طرح جامع مالیاتی و مطالبة مالیاتِ متعلّق به¬موجبِ برگِ تشخیصِ مالیاتْ اقدام می‌كند».
