حسابرسی عملیاتی یکی از متداول ترین و پر کاربرد ترین سرفصل های حسابرسی است که علاوه بر مؤسسات و مسئولان حسابرسی، کسب و کارها نیز باید با آن آشنا باشند تا نهایت همکاری با بازرسان حسابرسی صورت بگیرد.
حسابرسی از الزامات پاسخگویی دولت به عموم است. حسابرسی بسته به نوع و دامنه آن، یک ارزیابی مستقل، بی‌طرفانه و غیرجانبدارانه از وظیفه مباشرت، عملکرد یا هزینه اجرای سیاست‌ها، برنامه ها یا عملیات دولت، فراهم میآورد که در این مقاله قرار است به شیوه ای ساده و روان با این مسائل آشنا شویم.
حسابرسی عملیاتی چیست و چگونه انجام می شود؟
تعریف حسابرسی عملیاتی یا همان Operational Auditing، گونه‌ای از حسابرسی است که تعاریف متعددی برای آن مطرح می‌شود. یقینا این تعریف با مفهوم حسابداری عملیاتی متفاوت است. به‌صورت کلی می‌توان گفت که به نوعی فرآیند روشند و منظم ارزیابی اثر بخشی، صرفه اقتصادی و کارایی عملیات سازمان و گزارش نتایج ارزیابی به همراه پیشنهادهای عملی به اشخاص ذی‌صلاح برای ارتقا و بهبود عملیات، حسابرسی عملیاتی گفته می‌شود. مراحل حسابرسی عملیاتی نیز به این ترتیب است که ابتدا اهداف کلی پروژه تعیین می‌شود.
این اهداف باید شامل ارزیابی عملکرد، شناخت فرصت‌هایی برای بهبود عملیات، ارائه پیشنهاد برای بهبود عملیات و... باشد. سپس نوبت به گردآوری اطلاعات می‌رسد. این بخش در اصل برسی‌های اولیه و شناسایی مقدماتی حوزه‌های دارای ریسک بالا یا مشکل‌ساز را بررسی می‌کند.
بعد از تعریف حسابرسی عملیاتی، نوبت به تدوین کلی طرح حسابرسی عملیاتی می‌رسد. این بخش باید به‌صورت دقیق و کامل برنامه‌ریزی شود تا اثربخشی مناسبی داشته باشد. در مرحله چهارم، درک و مستندسازی کنترلها و شرایط موجود انجام می‌شود. سپس باید ارزیابی کنترلها و شرایط موج را انجام دهند.
پس از آن نوبت به آزمون کنترلهای مناسب موجود است و در مرحله هفتم، شناسایی نهایی حوزه‌های دارای ریسک بالا و مشکل‌ساز را انجام می‌دهند. پس از آن نوبت به بسط و تکمیل یافته‌های حسابرسی می‌رسد. در مرحله نهم، یکی از مهم‌ترین رویدادهای حسابرسی عملیاتی، یعنی ارائه پیشنهاد انجام می‌شود. در نهایت نیز گزارش مدیریت را باید ارائه دهند.
اهداف حسابرسی عملیاتی شامل مراحل زیر است:
از جمله اهدافی که برای حسابرسی عملیاتی مورد توجه قرار می گیرند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- ارزیابی عملکرد حسابرسی عملیاتی:
عبارت است از مقایسه شیوه انجام فعالیت های سازمان با
- اهداف تدوین شده مدیریت یا طرف قرارداد
- سایر معیارهای اندازه گیری مورد نظر
2-شناسایی فرصت های بهبود عملیات:
شناسایی فرصت هایی که صرفه اقتصادی مناسبی برای شرکت دارند و باعث بهبود شرایط مالی می شوند، از دیگر اهداف حسابرسی عملیاتی است. رسیدن به این هدف نیاز به بررسی های گوناگونی دارد که به آن ها اشاره خواهیم کرد:
- بررسی و درک وضعیت حاکم بر واحد مورد نظر
- شناخت قوانین و الزامات قانونی
- شناسایی زمینه هایی با ریسک بالا
- درک صحیح از انتظارات و معیارهای مورد نظر
- بررسی عملکر های سال های پیشین
- تشخیص منابع بالقوه
اهداف حسابرسی عملیاتی چیست؟
به‌صورت کلی می‌توان گفت که در اهداف حسابرسی عملیاتی، بر فرآیندها و کنترلهای مدیریتی تأکید می‌شود. حسابرسی عملیاتی بر این باور است که ضعف عملکرد مدیران معلول، باعث نارسایی در کنترلها است. در نتیجه برای رفع نابسامانی‌ها و مشکلات، باید اقدام به ارتقا بهبود کنترلهای مدیریتی کرد. به همین خاطر می‌توان گفت که در بین اهداف حسابرسی عملیاتی، هدف اصلی تهیه گزارشی با کمک مدیریت یا مسئولان، درباره خود عملیات یا نتایج مربوط به آن است.
همچنین باید گفت که تأکید اصلی حسابرسی عملکرد روی به پایان رساندن کار و دستیابی به نتایج است. منظور از نتایج نیز پیامدهای آینده مرتبط به آن است. در گزارشگیری حسابرسی عملکرد، درباره مدیریت گزارش می‌شود. منظور از گزارش در این بخش، ارائه گزارشی مستقل، درباره مسئولیت پاسخگویی مدیریت خواهد بود. البته در نظر داشته باشید که می‌توان اهداف و البته مزایای حسابرسی عملیاتی و عملکرد آن را در قالب چند سرفصل به‌صورت مختصر بیان کرد:
- شناسایی اهداف، سیاست‌ها و همچنین روشهایی که تاکنون تعریف شده هستند
- شناسایی انواع معیارهای ارزیابی عملیات با در نظر گرفتن اهداف سازمانی
- ارزیابی کاملاً مستقل و بی‌طرفانه یک سازمان
- ارزیابی میزان رعایت اهداف، سیاست‌ها و همچنین روشهای سازمانی با توجه به قوانین و مقررات مربوط به آن
- ارزیابی اثربخشی کلی سیستم‌های برنامه‌ریزی و کنترل مدیریت سازمان
- ارزیابی کیفیت گزارش‌های مدیریت از منظر قابلیت اعتماد و همچنین مرتبط بودن آن
- شناسایی انواع محدود‌های فعلی و بالقوه، اشکالات، نقاط شعف و عاملی که باعث ایجاد آن می‌شوند
معیارهای ارزیابی عملیات:
حسابرسان موظفند که معیارهایی را برای ارزیابی عملیات مورد استفاده قرار دهند که در ارتباط با موضوع مورد حسابرسی باشد که نمونه هایی از این معیارها به شرح زیر است:
- هدف های وضع شده توسط قوانین و مقررات یا مدیر
- استاندارد ها، روشها، بودجه ها یا ظرفیت های تولید
- نظر کارشناسان (حسابرسان پیمانکاری ) و مدارک رسمی
- عملکرد سال های قبل
- عملکرد سایر واحد های اقتصادی مشابه
3- تدوین طرح کلی حسابرسی:
برنامه ریزی حسابرسی به معنی تدوین یک طرح کلی و یک طرح تفصیلی برای تعیین نوع و ماهیت، زمان بندی اجرا و حدود روش های حسابرسی مربوط به هرکار حسابرسی به منظور حصول اطمینان از انجام به موقع و اثر بخش حسابرسی است.
4- درک و مستند سازی کنترل ها و شرایط موجود:
لازمه این مرحله، در نظر گرفتن اهداف داخلی کنترل و ریسک های آن است که با طرح پرسشنامه داخلی می توان اطلاعات لازم را کسب نمود.
کنترل های بخش مدیریت شامل فرایند های زیادی از جمله برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و کنترل عملیات واحد مورد رسیدگی است.
به منظور کمک به حسابرسان در شناخت دقیق تر این کنترلها و تشخیص اهمیت آنها، به شرح زیر طبقه بندی می شوند:
- عملیات واحد مورد رسیدگی: روش های مدیریتی مورد استفاده سازمان مورد نظر.
- اعتبار و قابلیت اتکای اطلاعات: کنترل های مربوط به اعتبار و قابلیت اتکای اطلاعات که مدیریت به منظور حصول اطمینان آن ها را اجرا می کند.
- رعایت قوانین و مقررات: کنترل های مربوط به رعایت قوانین و مقررات که مدیریت در سازمان خود از آنها استفاده می کند.
- حفاظت از منابع: کنترل های مربوط به حفاظت از منابع موجود، شامل روشهایی که مدیریت به منظور حفاظت از منابع در مقابل حیف و میل، سرقت و سوءاستفاده، قرار داده است.
پیشنهاد می‌شود مقاله حسابداری ادواری را مطالعه کنید
اصول اخلاقی حسابرسی عملیاتی چیست؟
حسابرسی یک کار بسیار حساس است و طبیعتا اهداف حسابرسی عملیاتی هم بر اساس همین حساسیت‌ها چیده می‌شود. مردم به یک حسابرس به‌صورت کامل اعتماد می‌کنند. به همین خاطر مردم از حسابرس‌ها انتظار دارند که به اصول اخلاقی پایبند باشند و از آنها تبعیت کنند. اصول اخلاقی در انواع حسابرسی متفاوت است. البته نکات مشترک بسیاری در بین انواع مختلف حسابرسی به چشم می‌خورد. در این بخش قصد داریم تا به‌صورت مختصر درباره انواع اصول اخلاقی که در حسابرسی عملیاتی مطرح می‌شود صحبت کنیم. رعایت اصول اخلاقی در حسابرسی عملیاتی شرکت‌های دولتی حساسیت بیشتری دارد.
- در نظر گرفتن منافع عمومی: منافع عمومی را می‌توان به‌عنوان مجموعه‌ای از رفاهیات گروهی مردم و واحدهایی دانست که مورد حسابرسی قرار می‌گیرند. پذیرش مسئولیت برای خدمت به مردم در جهت منافع عمومی، از جمله ویژگی‌های مهم یک حسابرس به حساب می‌آید. این مسئولیت هنگام حسابرسی عملیاتی به‌مراتب سنگین‌تر می‌شود. به همین خاطر همواره باید در نظر گرفتن منافع عمومی هنگام حسابرسی عملیاتی را در اولویت اصول اخلاقی جای داد.
- درستکاری: درستکاری بدان معنا است که حسابرس‌ها در رابطه با واحدهایی که آنها را حسابرسی می‌کنند، کار خود را با نگرشی کاملاً بی‌طرفانه، واقع‌بینانه و غیر جانبدارانه اجرا کنند. همچنین یک گزارش حسابرسی عملیاتی باید از تمامی این اصول تبعیت کند تا قابل اعتماد باشد. جالب است بدانید که می‌توان گفت تصمیم‌گیری همسو با منافع عمومی را می‌توان بخشی از درستکاری دانست. همان طور که اشاره کردیم، حفظ منافع عمومی جزو اصول اولیه حسابرسی عملیاتی به حساب می‌آید.
- بی‌طرفی: بی‌طرفی پارامتر بسیار مهمی در اصول اخلاقی به حساب می‌آید. در بخش قبلی اشاره کردیم که بی‌طرفی بخشی از درستکاری است؛ اما آنقدر اهمیت دارد که خود بخشی از اصول اخلاقی به حساب می‌آید. حسابرس باید نگرشی کاملاً بی‌طرفانه داشته باشد. داشتن سلامت فکری و نداشتن تبعیض و تضاد منافع از جمله مهم‌ترین اصول اخلاقی است که یک حسابرس باید به آنها پایبند باشد.
5- ارزیابی کنترل ها و شرایط موجود:
در این مرحله باید کنترل های مناسب موجود و کنترلها و شرایطی که وجود ندارند و یا مناسب نیستند، مشخص شوند. حسابرس قادر است این‌کار را با استفاده از اطلا‌عاتی که در مراحل قبلی به‌دست آورده و همچنین با مطالعه کنترلهای مستند شده، قوانین و مقررات مربوط و بهره‌گیری از تجربیات حرفه‌ای خود و سایر معیارهای سنجش مناسب انجام دهد
6- آزمون کنترلهای مناسب موجود حسابرس باید شواهدی را فراهم کند دال بر اینکه کنترلهای مناسب موجود، همان‌طور که طرح‌ریزی شده است، در عمل نیز رعایت می‌شود. عموماً این مسئله توسعه روشهای حسابرسی و انجام آزمونهایی را به منظور اینکه کنترلهای مناسب موجود به‌کار گرفته شده‌اند، ایجاب می‌کند. این مسئله فهم کنترلهای مورد آزمون و استفاده از روشهای ابتکاری برای آزمون عملیات مربوط را به یک اندازه ضروری می‌سازد. این آزمونها براساس برنامه حسابرسی مربوط که قبلا‌ً تدوین شده است، انجام می‌شود.
6- آزمودن کنترل های مناسب موجود:
فراهم کردن شواهد موجود برای کنترل های مناسبی که موجودند با استفاده از روش های حسابرسی
7- شناسایی نهایی حوزه های ریسک بالا:
با توجه به هدف های کلیه فعالیت های مهم واحد مورد رسیدگی و زیرفعالیت های مربوط و همچنین عوامل ریسک دستیابی به هدف های مذکور که در مراحل قبل مشخص شده است، سطح ریسک دستیابی به هدف های فعالیت های مهم (در سطوح مختلف، به عنوان مثال پایین، متوسط و بالا)، با استفاده از نتایج حاصل از رسیدگی های انجام شده در مراحل قبلی (نتایج حاصل از شناخت و ارزیابی کنترل ها و شرایط موجود) و قضاوت حرفه‌ای حسابرس، تعیین می‌شود.
8- تعیین اولویت ها:
شناسایی موضوعات مهم و رسیدگی به آنها بر اساس اولویت
9- بسط و تکمیل یافته‌های حسابرسی:
پس از انتخاب حوزه یا حوزه‌های دارای ریسک بالا یا مشکل‌آفرین جهت بررسی عمیق تر و تجزیه و تحلیل بیشتر، یافته‌های حسابرسی در حوزه‌های تعیین شده (یافته‌های به‌دست آمده تا این مرحله از انجام عملیات حسابرسی) لازم است از لحاظ موارد زیر تکمیل شود: الف- شناسایی نتایج عملکرد یا وضعیت واقعی (موجود)، ب - شناسایی معیارها (مقیاس اندازه‌گیری و ارزیابی یا استانداردها)، پ - شناسایی علل نارسایی ها، ت - تعیین آثار (آثار بالفعل و بالقوه برروی عملیات مورد رسیدگی).
تکمیل یافته های حسابرسی شامل دو بخش است:
- گردآوری شواهد بیشتر که پشتوانه کافی و معقول برای یافته های حسابرسی محسوب شود
- مقایسه نتایج عملکرد یا وضعیت واقعی با معیارها و تعیین دلایل مربوط
10- تدوین پیشنهادها:
معمولا‌ً تکمیل موفقیت‌آمیز عملیات حسابرسی بستگی به ارائه پیشنهادهایی برای انجام اقدامات اصلا‌حی جهت بهبود وضعیت نامساعد جاری دارد. پیشنهادها باید به‌طور منطقی به شرح علت وجود وضعیت نامساعد کنونی، علل مهم و اقداماتی که برای جلوگیری از تکرار آن باید صورت گیرد، بپردازد. پیشنهادهای حسابرس باید قابل اجرا و منطقی باشد تا مدیریت به‌آسانی مزایای به‌کارگیری آن ها را دریابد.
حسابرسی عملکرد چیست؟
در تعریف حسابرسی عملکرد چیست، باید بگوییم که این نوع از حسابرسی، به معنای انجام کارهای زیر است:
- ارزیابی میزان رعایت هدف‌ها، روشهای سازمان یا قوانین و مقررات مربوط به سیاست‌ها
- ارزیابی اثر بخشی سیستم‌های برنامه ریزی
- ارزیابی و کنترل مدیریت ارزیابی
- ارزیابی گزارش‌های مدیریت
حسابرسی عملکرد به معنای حسابرسی اثربخشی و کارایی صرفه اقتصادی سیستم است. بنابراین در این نوع از حسابرسی، باید کارایی منابع انسانی و دیگر منابع درون سازمانی، مورد بررسی قرار بگیرد.
11- گزارش به مدیریت:
مرحله نهایی است که دارای اهمیت بسزایی در حسابداری عملیاتی است که دارای ویژگی های زیر می باشد:
- مقدمه
- هدف حسابرسی و دامنه عملیات
- محدودیت های حاکم بر رسیدگی
- مراحل کلی انجام عملیات حسابرسی
- روش های انجام کار
- یافته های مهم شامل وضعیت واقعی، معیار و دلایل نارسایی ها
- پیشنهاد ها
