اوراق مشارکت واژه‌ای است که حتی اگر سرمایه گذار نیستید بارها با آن مواجه شده اید و شاید این سوال برایتان ایجاد شده باشد که اوراق مشارکت چیست نحوه خرید و فروش آن در بازار سرمایه ایران چگونه است؟هدف از انتشار اوراق مشارکت چیست و چه کارکردی دارند؟ انواع اوراق مشارکت کدامند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ و همچنین سوالات دیگری که قرار است ما در این مقاله به آن‌ها پاسخ دهیم. 

اوراق مشارکت چیست؟

حال که با مفهوم اوراق قرضه در دنیا آشنا شدید می‌توان درباره این اوراق صحبت کرد. همانطور که پیداست اوراق مشارکت یکی از انواع اوراق بدهی در ایران است که کارکرد اصلی آن مانند سایر اوراق بدهی تامین مالی پروژه‌های دولتی یا خصوصی مانند طرح های عمرانی، زیرساختی، اقتصادی و ... است. 
این اوراق به قیمت اسمی منتشر می‌شود و دارای سررسید است و به بیان دیگر برای مدت معینی منتشر شده است. دارنده این اوراق در فواصل زمانی مشخص و متناسب با قیمت اسمی پرداختی خود سود معینی دریافت می‌کند. لازم به ذکر است این سود علی الحساب است و در برخی مواقع سود قطعی نیز به حساب دارندگان واریز می‌شود. در نهایت با فرارسیدن سررسید اوراق و تسویه، رابطه دارندگان اوراق با شرکت منتشر کننده قطع می‌شود.

دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید بر طبق قانون جزو شرکت‌هایی هستند که مجاز به انتشار اوراق مشارکت برای تأمین بخشی از منابع مالی لازم جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و تأمین مواد اولیه تولید و یا طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت هستند. بر طبق قانون و برای آنکه انتشار اوراق مشارکت توجیه داشته باشد شرکت پروژه‌ای را که بابت آن اوراق منتشر می‌نماید ارزیابی کرده و بر اساس توجیه‌پذیر بودن فرایند انتشار اوراق را آغاز می‌نماید. در این رابطه لازم به ذکر است که عموماً نرخ بازدهی سالیانه اوراق مشارکت را عموماً بین ۳ تا ۵ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده بلندمدت یک‌ساله بانک‌ها تعریف می‌کنند تا از این دریچه سرمایه‌گذاران اعم از حقیقی و حقوقی به سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت رغبت نمایند. همچنین برخلاف اوراق قرضه‌ای که در خارج رایج است می‌توان گفت که تقریباً تمام اوراق مشارکت‌هایی که تا به امروز منتشرشده‌اند دارای ضامن سودآوری می‌باشند. به این معنی که در زمان انتشار اوراق در ورقه مزبور سود علی‌الحساب تعریف می‌گردد که این سود درواقع تضمین‌شده است و ناشر و در شرایط خاص ضامن اوراق، پرداخت سود را در تاریخ‌های اعلام‌شده تضمین می‌نماید و از این دریچه ریسکی متوجه دارندگان اوراق نخواهد بود. البته چنانچه بازدهی بیشتر ازآنچه برآورد شده محقق نماید در این صورت مابه‌التفاوت را به‌حساب شما منظور خواهند نمود. البته این مورد در مواقع کمی روی می‌دهد. همچنین اوراق مشارکت مشابه اوراق قرضه کوپن دار می‌باشند که در دوره‌های معین(عموماً سه‌ماهه) سود پرداخت می‌گردد و درنهایت در انتهای عمر اوراق، اصل سرمایه به‌حساب سرمایه‌گذار واریز می‌گردد. طبق قانون خریدوفروش اوراق مشارکت مستقیماً و یا از طریق بورس اوراق بهادار قابل انجام است.

اوراق قرضه یا باند چیست؟

اوراق قرضه به اوراقی گفته می‌شود که صادرکننده تعهد می‌کند در طی یک بازه معین تعریف‌شده (عموماً یک‌ساله) سودی معادل قیمت اسمی ضربدر نرخ سود به دارنده آن بپردازد و در پایان دوره اوراق، مبلغ اسمی را به دارنده ورقه پرداخت نماید. درواقع ناشر اوراق با انتشار اوراق قرضه برای خود بدهی ایجاد می‌کند. لازم به ذکر است که این اوراق در سه نوع کوپن دار، اوراق قرضه با نرخ بهره صفر (بدون بهره) و اوراق قرضه بدون سررسید تقسیم‌بندی می‌شود. در دنیا شرکت‌ها را بر اساس وضعیت مالی آن‌ها از A تا D تقسیم‌بندی می‌کنند و هر شرکت با توجه به رتبه‌ای که دارد موظف به پرداخت مبلغ مشخصی از نرخ سود می‌باشد. مثلاً فرض کنید چنانچه نرخ بهره آمریکا ۲٫۵ درصد باشد و درنتیجه بانک‌ها به سپرده‌های خود ۲٫۵ درصد سود سالیانه بدهند شرکتی که دارای گرید A می‌باشد بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده موظف به پرداخت سود ۳ درصدی به دارندگان اوراق قرضه هست درحالی‌که شرکتی که رتبه C را دارد موظف به پرداخت سود ۶ درصدی می‌باشد و حتی اوراق بنجل (کم اعتبار و پرریسک) نیز در اقتصاد آمریکا منتشر می‌شود و دارای بیشترین بازدهی هست ولی این اوراق عموماً توسط شرکت‌های با وضعیت مالی ناگوار منتشر می‌گردد. همچنین لازم به ذکر است که جز برخی اوراق بدهی مانند اسناد خزانه دولتی یا شهرداری‌ها تمامی این اوراق ضامن بازپرداخت اصل‌وفرع سود را نداشته و سرمایه‌گذاران با آگاهی کامل نسبت به وضعیت مالی و عملکرد شرکت اقدام به سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه می‌نمایند.

پیشنهاد می شود مقاله  چگونه اوراق قرضه بخریم؟  را مطالعه کنید

ویژگی های اوراق مشارکت چیست؟

این اوراق می‌توانند با نام یا بی‌نام باشند و این در مورد تمامی انواع اوراق مشارکت صدق می‌کنند. با‌نام یا بی نام بودن این اوراق در زمان تبلیغات رسانه ای اعلام می‌شود. این اوراق بانام به اسم دارنده و مالک اوراق بوده و حتی در صورت مفقودی یا سرقت نیز به شخصی جز مالک آن سود و اصل سپرده تعلق نمی گیرد و امکان فروش آن نیز وجود نخواهد داشت. اوراق مشارکت بی نام اما در وجه حامل بوده و لذا مالک می بایست توجه ویژه ای در خصوص نگهداری آن داشته باشد.

۲) اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام: اوراقی است که توسط ناشر بورسی منتشر می‌شود و در زمان سررسید اوراق مشارکت و یا در زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام تبدیل می‌گردد که البته در این رابطه در مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام تصمیم‌گیری می‌شود.

۳) اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام: این اوراق توسط شرکت‌های سهامی عام منتشرشده و در تاریخ سررسید به‌جای پرداخت اصل مبلغ، با سایر سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تعویض می‌گردد.

لازم به ذکر است که روش‌های دوم و سوم انتشار اوراق در تاریخ تهیه این مقاله مرسوم نیست.

۴) این اوراق در بازار ثانویه نیز قابل خرید و فروش هستند. در صورتیکه اوراق مشارکت غیرقابل معامله در بورس باشد فرد دارنده این اوراق می تواند به مراجعه به یکی از شعب بانک عامل اوراق خود را قبل از سررسید به فروش برساند. در صورتیکه این اوراق قابلیت معامله در بورس را داشته باشند نیز می توانند آن را مانند سهام به فروش برساند.

۵) این اوراق می توانند به کسر فروخته شوند. این اوراق عموما در دسته سرمایه گذاری های کوتاه مدت قرار می گیرند و به ارزشی کمتر از ارزش اسمی به فروش می روند. سود سرمایه گذار نیز حاصل تفاوت قیمت اوراق در زمان خرید و قیمت اسمی آن در زمان سررسید است.

نحوه خرید اوراق مشارکت

بر اساس قانون، ناشر اعم از بورسی و غیر بورسی موظف است یک بانک را به‌عنوان بانک عامل معرفی نماید تا سرمایه‌گذاران از طریق آن بانک اقدام به خرید اوراق نموده و سودهای دوره‌ای و اصل سرمایه در پایان دوره را نیز از همان بانک دریافت نمایند. توجه گردد که در طی چند سال اخیر مبلغ ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ (یک‌میلیون) ریال به‌عنوان مبلغ اسمی اوراق مشارکت شناسایی‌شده است و عموماً شما به‌عنوان یک سرمایه‌گذار بایستی حداقل ۱۰ ورقه معادل ۱۰ میلیون ریال را خریداری نمایید تا اوراق به شما واگذار گردد.

در صورت خرید این اوراق حتماً به اطلاعات مندرج بر روی اوراق توجه فرمایید. در این اوراق در رابطه با موارد زیر توجه نمایید:

بانام یا بینام، تعداد این اوراق و مبلغ سرمایه اسمی، درصد سود علی‌الحساب، عمر اوراق مشارکت (دوساله الی ۵ ساله)، دوره‌های پرداخت سود

نکاتی مهم در رابطه با معاملات اوراق مشارکت که هر سرمایه گذار باید آن را بداند:

۱) همان‌طور که پیش‌ از این ذکر شد اوراق مشارکت قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. حال دو حالت به وجود خواهد آمد:

•    مواردی که دولت و ارگان‌های دولتی ناشر اوراق هستند و عرضه تنها از طریق بانک‌های عامل انجام می‌گیرد شما معمولاً در زمان عرضه، خریدار اوراق خواهید بود تا زمان سررسید و درصورتی‌که تمایل به فروش اوراق زودتر از سررسید داشته باشید بایستی مجدداً به بانک عامل یا نهادی که در برگه اعلام می‌گردد مراجعه نمایید (توجه فرمایید که حتماً بایستی در این حالت عنوان قابل بازخرید در اوراق ذکر گردد).
•    این اوراق است که در بازار بورس عرضه و معامله می‌گردد. در این رابطه لازم به ذکر است با توجه به شرایط در زمان عرضه اوراق در نوبت اول، شما اجازه درخواست خرید از طریق حساب آنلاین معاملاتی یا از طریق سفارش اینترنتی (درصورتی‌که ناشر یک شرکت بازار پایه باشد) را خواهید داشت؛ بنابراین حتماً بایستی به اطلاعیه عرضه این اوراق  و شیوه درخواست توسط سرمایه‌گذاران توجه فرمایید یا از طریق کارگزاری خود این موضوع را جویا شوید.

۲) این اوراق  عرضه‌شده در بورس قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. فرض کنید شما پس از خرید اوراق و نگهداری شش‌ماهه قصد فروش آن را دارید. شما به‌راحتی می‌توانید درخواست فروش خود را از طریق کارگزاری خود داده و در طرف مقابل درصورتی‌که هیچ متقاضی نباشد بازارگردان اوراق موظف به خرید اوراق از شما است و می‌توان از بابت فروش اوراق مشارکت اطمینان داشت.

۳) پرداخت سود: فرض کنیم که هدف شما پس از خرید این اوراق ، نگهداری تا سررسید می‌باشد. از طرفی تاریخ پرداخت اولین سود به شما ۳۰ آذر است. طبق قانون بورس، نماد معاملاتی اوراق مشارکت سه روز پیش از موعد پرداخت بسته می‌شود و روز بعد از پرداخت سود بازگشایی می‌گردد. هم‌چنین زمانی که شما اوراق مشارکت خریداری می‌کنید کارگزار شما از شما یک حساب بانکی خواهد گرفت تا سود اوراق به آن حساب واریز گردد. لازم به ذکر است که سود اوراق مشارکت توسط شرکت به‌حساب سپرده‌گذاری مرکزی واریز و شرکت سپرده‌گذاری به‌حساب اعلامی شما واریز خواهد کرد.

۴) خرید این اوراق در میان‌دوره: فرض کنیم شما خواهان خرید اوراق مشارکت هستید. این اوراق در تاریخ ۳۰ آبان آخرین نوبت سود را پرداخت کرده است و شما در تاریخ ۲۰ آذر می‌خواهید اوراق مشارکت را بخرید. حال مبلغ پرداختی توسط شما چه میزان خواهد بود؟ ضمن پرداخت بابت قیمت تابلو (که عموماً همان قیمت اسمی اوراق است) بایستی سود مربوط به ۲۰ روز (از یک تا ۲۰ آذر) را به دارنده قبلی اوراق بپردازید و در مقابل در تاریخ بعدی پرداخت سود (مثلاً ۳۰ آذرماه) معادل سود یک ماه را دریافت خواهید کرد و در واقع شما سود ۱۰ روز آخر ماه که اوراق در مالکیت شما بوده را به‌صورت خالص دریافت می‌کنید.

۵) ازآنجایی‌که به ازای هر ورقه مشارکت حدود ۱۵۰ تومان کارمزد کسر می‌گردد (با توجه به زمان فعلی که قیمت اسمی اوراق ۱۰۰۰۰۰۰ ریال است) بنابراین شما باید حداقل پس از گذشت ۴ روز اقدام به فروش اوراق خود نمایید (هرچند که خریداران اوراق مشارکت چنین رویکرد کوتاه‌مدتی را ندارند).

۶) علی‌رغم وجود انواع اوراق مشارکت، اوراق با سود دوره‌ای ثابت و بازپرداخت اصل مبلغ اسمی (در حال حاضر یک‌میلیون ریال) جزو رایج‌ترین نوع اوراق مشارکت است. با عنایت به این موضوع باید توجه داشت که قیمت تابلوی این اوراق عموماً باید برابر ارزش اسمی آن باشد، زیرا درنهایت شما معادل سود اعلامی در ورقه و در پایان دوره معادل ارزش اسمی هر ورقه را دریافت خواهید کرد؛ اما ذکر چند نکته در رابطه با اوراق لازم است:

• عموماً نرخ سود اوراق مشارکت بین ۳ الی ۶ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده یک‌ساله بانکی تعیین می‌شود درنتیجه هرچه نرخ سود اعلامی بالاتر باشد بهتر خواهد بود چون درواقع ریسک تورم را برای شما بیشتر پوشش خواهد داد.
• ازآنجایی‌که مقدار دریافتی این اوراق ثابت است هنگامی‌که نرخ بهره به‌طور واقعی یا بر اساس انتظارات جامعه سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد قیمت بازار اوراق با افت بیشتری همراه خواهد شد و این برای شما با توجه به بدون ریسک بودن سرمایه‌گذاری مناسب‌تر می‌باشد. درواقع نرخ سود بالاتر و قیمت معاملاتی پایین‌تر از قیمت اسمی جزو نشانه‌های جذابیت اوراق است. از طرفی نمایانگر تغییرات احتمالی آتی در نرخ بهره بانکی نزد سپرده‌گذاران است. همچنین هر چه تعداد دفعات پرداخت سود در طی سال بیشتر باشد جذابیت اوراق بیشتر خواهد بود چون بازده واقعی شما بیشتر خواهد بود درنتیجه اوراقی که سود را به‌صورت ماهیانه پرداخت می‌کنند از جذابیت بیشتری برخوردار می‌باشند. ضمن اینکه شما فرصت بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری این وجوه را در حساب‌های دیگر مانند سپرده کوتاه‌مدت را خواهید داشت و از این دریچه سود سالیانه خود را با رشد بیشتری همراه نمایید.

نتیجه

اوراق مشارکت نوعی اوراق بهادار است که یکی از ابزارهای بدهی بازار مالی محسوب می‌شود و جهت تامین مالی پروژه های عمرانی و اقتصادی دولتی و شرکتهای خصوصی منتشر می‌شود. این ورقه نشان دهنده مشارکت سرمایه گذاران در اجرای یک طرح است و به دارندگان آن طی بازه های زمانی مشخص سود علی الحساب معینی تعلق می‌گیرد. همچنین از دید شرکتی، نیز این شیوه تأمین مالی مناسب ارزیابی می‌گردد؛ زیرا حکم وام بلندمدتی دارد که تنها بایستی بهره وام را طی عمر اوراق پرداخت نمود و این دریچه منابع مالی مناسبی را جهت توسعه فعالیت خود فراهم آورد. ناگفته نماند نسبت به سودآور بودن طرح نیز بایستی اطمینان معقولی داشت وگرنه هزینه چند برابری به شرکت تحمیل خواهد شد.